VỀ CÁI TÊN COCHINCHINE

 

L. Aurousseau,

Giáo sư Tiếng Hoa tại Trường Viễn Đông Pháp

 

Tên Cochinchine, ngày hôm nay dùng để gọi thuộc địa An nam của chúng ta ở Nam Đông Dương, đã xuât hiện trong văn bản địa lý Châu Âu vào thời điểm mà ngưới An Nam chưa vượt qua phía Nam của vùng Quy Nhơn và ở đó vùng đồng bằng sông Mekong còn hoàn toàn thuộc về ngưới Cam Bốt.

Mặt khác, bản đồ và văn bản cho thấy rằng cái tên này đã được dùng theo các mốc thời gian cho các vùng lãnh thổ khác nhau.

Cuối cùng, dường như cũng không thể tìm thấy nguồn gốc của nó trong danh pháp địa lý Trung Hoa hoặc của Đông Dương bản địa.

Do đó, điều đáng quan tâm là trước tiên hãy thử xác định vị trí chính xác các vùng được chỉ định bởi tên này vào những thời điểm cụ thể; để sau đó tìm kiếm từ nguyên của nó có tính đến giá trị lâu đời nhất.

          Trước khi được dùng như hiện nay, tên gọi Cochinchine đã được người nước ngoài áp dụng cho phần trung tâm và phía nam của An Nam ngày nay, nơi được tổ tiên của triều đại nhà Ngụyễn thành lập vào thế kỷ 16 và là nơi rất thịnh vượng.của một vương quốc lâu đời khác biệt với lãnh thổ của người An Nam ở phía bắc bán đảo.

Cho đến nay, người ta vẫn tin rằng cái tên này không có ý nghĩa cổ hơn và do đó nó chỉ có thể quay trở lại giữa thế kỷ 16 (1).

Nhưng chúng ta biết rằng Nguyễn Hoàng là tổ tiên đầu tiên của họ Nguyễn đã rời đến Thuân-Hóa (vùng Quâng-Bình, Quâng-Trị, Thừa-Thiên) nhưng vẫn không rời triều đình nhà Lê ở Thàng-Long (Hà-Nội) cho đến thời điểm giữa 10 tháng 11 và 10 tháng 12 năm 1558 (2). Do đó, điểm xuất phát của vương quốc Nguyển không thể là trước khi Hoàng đế đến Thuân Hóa; và tên của Cochinchine, nếu ban đầu nó chỉ được dùng để chỉ cho vương quốc duy nhất này, không thể xuất hiện trước năm 1558. Tuy nhiên, cái tên này đã được chứng thực rõ ràng trước thời điểm này, vì một số văn bản thiết yếu chứng minh rằng nghiên cứu nhanh cho đã phép tôi thu thập và chỉ ra dưới đây để nêu ra nền tảng của việc nghiên cứu của tôi.

I. Đề cập đầu tiên mà tôi biết về cái tên Cochinchine là cái tên xuất hiện vào năm 1502 A. D. trong bản đồ Bồ Đào Nha của Genoese Albert Contins và ở dạng lạ lùng là tên Chinacochim.

Bản đồ này, có bản gốc được lưu giữ trong thư viện của thành phố Modena, được Tiến sĩ WilàeimTomaschek sao chép lại trong một tác phẩm được xuất bản nhân dịp kỷ niệm 400 năm ngày Vasco de Gama phát hiện ra Mũi Hảo Vọng (1). Albert Cantino định vị Chinacochim, giống như một cảng biển, ở cửa một con sông phải là sông Hồng; xa hơn về phía nam, ở phía bắc trung tâm Anam ngày nay, Cantino chỉ ra một cảng khác gọi là Champacochim.

Dưới dạng cụ thể này, Chinacochim, chỉ cần đảo lại để thành Cochimchina, cái tên Cochinchina do đó vào năm 1502 được chỉ định là một điểm ở đồng bằng Bắc Kỳ.

Vào thời điểm này và cho đến năm 1515, các nhà hàng hải Bồ Đào Nha (hoặc người nước ngoài phục vụ cho Bồ Đào Nha) không hề biết trực tiếp về bờ biển Đông Dương. Những thông tin này được cung cấp bằng miệng bởi các thủy thủ Hồi giáo. Chính từ một trong những nguồn này, các chỉ dẫn xuất phát của Cantino và được sao chép một cách vụng về.

II. Những nhận xét bên trên có thể áp dụng cho dạng chữ Chinacochim, được hiển thị trên bản đồ khoảng năm 1503, do một người Geneve khác, tên là Nicolo de Canerio, được lưu giữ trong Văn khố Thủy văn của Bộ Hải quân ở Paris (2), Canerio dường như, ít nhất là trên điểm này, đã sao chép lại bản đồ của người đồng hương Cantino.

III. Dạng bình thường của tên lần đầu tiên xuất hiện và hai lần trong một bức thư gửi từ Malacca, ngày 8 tháng 1 năm 1515, của Jorge de Albuquerque gửi cho Vua Don Manuel của Bồ Đào Nha (3). Ở phần đầu của bức thư (tr, 134, 1. 3-4), trên thực tế nó là một câu hỏi: “.... das meradorias que vemda chyna e qua - chymchyna, syam, llequios, .... »« ... hàng đến từ các đảo Trung Hoa, Cochinchine, Thái Lan, Lieou-k'ieou (Lưu Cầu)..

Đoạn trích thứ hai ở trang 137; nó nói về "Các ghe thuyền của Trung Hoa hay của Cochinchine": "... os junquos da chyna e quamchymchyna”. Theo cách viết Quachymchyna và Quamchymchyna, người ta sẽ dễ dàng tìm thấy tên của Cochinchine.

Ở đây cần lưu ý rằng tác giả của bức thư, bằng cách trích dẫn tên của các quốc gia như Pégou (Myanmar), Trung Hoa, Thái Lan, v.v., chắc chắn có ý định chỉ định một vương quốc cụ thể. Không nghi ngờ gì nữa, đó là vương quốc An Nam, lúc bấy giờ đặt dưới quyền của nhà Lê, đặt kinh đô tại Trung Đô Phû (Hà-Nội) và kéo dài từ Lạng-Sơn đến Quy- Nhơn.

IV. Vào tháng 8 năm 1516, Fernâo Perez đã đi vào “Vịnh Concam Trung Quốc, tức là Vịnh Bắc Bộ (1).

V. Duarte Coelho, người đầu tiên đi du hành qua bờ biển An Nam từ năm 1516 đến năm 1518, trong vòng năm 1523, ông được Jorge de Albuquerque cử đến Đông Dương để tìm hiểu thông tin chi tiết về đất nước Nam Kỳ và trên vùng vịnh cùng tên. Một lá thư của Jorge d'Albuquerque gửi cho Vua Bồ Đào Nha, ngày 1 tháng 1 năm 1524, nói rằng: "Mamdey duarte coelho a descobrjr canchimchyna ”(2).. Barros, người đã viết khoảng năm 1550, đưa ra lời kể sau đây về sự kiện này: « Vindo este Perduca Raja no fim de Abril de quinhentos e vinte e très com estas quarenta lancharas, em se recolhendo pera dentro do rio de Muar quasi sobre a noite, houve vista délies Duarte Coelho, o quai hia em hum navio seu descubrir a enseada de Cochinchina per mandado d'El Rey D. Manuel, porter sabido ser aquella enseada cousa de que sahiam mercadoriasricas. A quai terra os Chijs chamam Reyno de Cacho, e os Siames, e Malayos Cochinchina, à differença do Cochij do Malabar.... »(3)

Không nghi ngờ gì nữa, điều này được nhắc đến vào từ năm 1523-1524 về quốc gia và Vịnh Canchimchyna (Cochinchine) cũng áp dụng cho vương quốc An Nam thời bấy giờ và đặc biệt hơn đối với đồng bằng Bắc Bộ.

VI. Trên bản đồ của Diego Ribero, thiết lập năm 1529, tên Cauchechi  được dùng để chỉ các vùng Bắc Kỳ và An Nam của bán đảo và do đó là toàn bộ đất nước An Nam vào đầu thế kỷ 16 (1).

VII. Nhiều ghi chú tiếp theo, trong đó tôi sẽ giới hạn để làm nổi bật những ghi chú chính: 1535 (2), '543 (3),' 549 ('). * 55o (5), 1572 (j), 1588 (i), 1597 (*), i598 (J). '599 (10), 1603 (H), 1604 H, Ï6O6 (' 8), 1613 (4 * ), tất cả đều chứng thực rằng từ Cochinchine dưới các cách viết khác nhau: Cochinchina, Cauchenchina, Cauchijchina, Cauchj china, Cachenchina, Gauchimchina, Cauchichina, Coccincina, v.v., - trong mọi trường hợp đều chỉ toàn bộ vương quốc An Nam.

VIII. Phải đến năm 1618 cái tên Cochinchine mới có giá trị thứ hai của nó, có nghĩa là, áp dụng một cách hoàn toàn rõ ràng cho công quốc cụ thể của chúa Nguyễn. Từ này xuất hiện lần đầu tiên với nghĩa này trong Relatione Délia nuova missione delli P.P. Délia Compagnia di Giesu al regno Délia Cocincina, bởi tu sĩ Dòng Tên người Milanese Christophore Borri (1). Trên thực tế, chúng tôi lưu ý rằng, trong mối tương quan này, đoạn văn mà tôi sao chép dưới đây, tiếp theo là bản dịch của nó: “La Cocincina cosi detta da Portoghesi; da proprij Paesan,si chiama-A/iam, voce, che significa parte occidentale, essendo veramente questo Regno occidentale rispettoalla Cina, perla medesima ragione fù da Giapponesi in linguâ propria dettâ Coci, che significa l'istesso che Anam in lingua Cocincina ; nia li Portoghesi essendosi introdotti per mezzo di Giapponesi à contrattare in Anam ; del medesimo vocabolo de Giapponesi, Coci ; et di quest'altra voce, Cina, ne formaronoquesto terzo nomeCocincina, appropriandolo à questo Regno, quasi dicessero Cocin délia Cina, per maggiormente distinguerlo da Cocin città dell'India, habitata da medesimi Portoghesi; et il trouarsi nelli Mappamôdidescritta la Cocincina, ordinariamëte sotto nome diCaucincina, ô Cauchina, 6 altro simile, cio non è proceduto da altro, che ô da corrottione del proprio nome ; ô perche hanno voluto gli Aûtori di dette Mappe dar'ad intendere esser questo Regno principio délia Cina. «Confina questo Regno dalla parte di mezzo di col Regno di Chiampà in eleuatione di gradi undici del Polo Artico da Tramontana, piegando alquanto al Grecale, çon il Tunchim  dall' Oriente, ha il mareCinico ; dall' Occidenfe, verso Maestrale, il Regno delli Lai.

Quanto alla grandezza sua, parlerô io qui solo délia Cocincina, che è una parte del gran Regno del Tunchjm... «Si diuide la Cocincina in cinque Prouincie ; la prima côfinante con il Tunchim, nella quale risiede questo Rè, si chiama Sinuà ; la seconda Cacciam, et in questa risiede, e gouerna il Prencipe figlio del Rè ; la terza si chiama Quamguya. La quarta Quignin, che da Portoghesi vieh detta Pullucambi; la quinta, che confina con Chiampà si chiama Renran.»

“Cochinchine do người Bồ Đào Nha đặt tên theo ngôn ngữ của người bản xứ Anam, một từ có nghĩa là phần phía tây, vương quốc này thực tế nằm ở phía Tây so với Trung Hoa; Cũng chính vì lý do nàymà người Nhật trong ngôn ngữ của họ đặt cho nó cái tên là Coci, có nghĩa giống như Anam trong tiếng Cochinchine.

"Nhưng người Bồ Đào Nha đã du nhập qua trung gian người Nhật ở Anam để buôn bán ở đó, sử dụng một từ như nguồi Nhật, Coci và một từ khác, Cina, tạo thành một cái tên thứ ba, Cocincina, gán nó cho vương quốc này, như thể họ đã nói Cocin của Trung Hoa, để phân biệt rõ hơn với Cocin, là thành phố của Ấn Độ, thường xuyên lui tới của  người Bồ Đào Nha

"Và nếu Cochinchine được tìm thấy, trong các bản đồ trên thế giới, thường được chỉ ra dưới tên Caucincina, hoặc Cauchina, hoặc một cái gì đó tương tự, thì điều này không đến từ bất cứ điều gì khác ngoài sự biến tướng của tên riêng, hoặc từ thực tế là tác giả của những tấm ba đồ nói trên muốn tạo ấn tượng rằng vương quốc này nằm ở lối vào của Trung Hoa.

Về phía nam, vương quốc này giáp với Chiampa (Campa), ở 11 độ so từ hướngi Bắc Cực; ở phía Bắc, nhưng một chút ở phía Đông, ở Tunchim (Bắc Kỳ); ở phía Đông nó có Biển Trung Hoa. (il mare ciiico) phía Tây, hướngTây Bắc giáp vương quốc Lai (Lào).

Về độ rộng của nó, tôi đang nói ở đây về riêng Cochinchine, là một một phần của vương quốc Tonkin—

Cochinchine được chia thành năm vùng (tỉnh); vùng thứ nhất giáp với Bắc Kỳ và là nơi vua ở, gọi là Thuận Hóa)  Vùng thứ hai, Kẻ Chàm (gần Quảng Nam), là nơi cư ngụ của Hoàng tử con vua, vùng thứ ba, Quảng Ngãi, vùng thứ tư, Quy Nhơn, mà người Bồ Đào Nha gọi là Pullucambi (Cù lao Xanh, Bình Định);vùng thứ năm, tiếp giáp với Campa, được gọi là Renran (phủ Phú Yên) ”.

Bất chấp những sai sót, đoạn văn này từ lời kể của Borri rất thú vị và cho thấy một cách chính xác rằng, đối với tác giả và những người cùng thời với ông, vương quốc An Nam thời Lê, vào giữa phần tư đầu tiên của thế kỷ 17, được chia thành hai phần: a) Bắc Kỳ (Tunchim), sau đó bao gồm, giữa biên giới Trung Quốc ở phía Bắc và sông Linh-Giang ở phía Nam (d); 6) Nam Kỳ (Cocincina, Caucincina, Cauchina), tức công quốc Nguyễn kéo dài từ sông Linh-Giang ở phía Bắc đến mũi Varella (Đại Lãnh) ở phía Nam.

Như vậy đã được chứng thực trong lời tường thuật của Dòng Tên thành Milan, được viết từ năm 1618 đến năm 1630 và được xuất bản từ năm 1631, việc sử dụng tên gọi Cochinchine lần đầu tiên chỉ giới hạn trong một phần của vương quốc An Nam, trong trường hợp này là từ Đồng Hới đến mũi Varella. Cha Borri dường như không biết rằng tên này đã có cho đến lúc đó. dùng để chỉ toàn bộ nước An Nam; quả thật, ông không nói gì về điều đó và có vẻ tin ngược lại rằng tên chung mà người nước ngoài áp dụng cho vương quốc Lê, trước khi nhà Nguyễn độc lập, là tên của Bắc Kỳ.

Nhưng xuất phát điểm của việc sử dụng tên gọi Cochinchine vốn đã cũ thì với giá trị mới này là gì?

Theo lời linh mục de Rhodes (2), người đã đến Cochinchine vào tháng 12 năm 1624, nhà truyền giáo Dòng Tên đầu tiên đến đất nước này là Busomi người thành Napoli, người đã xuống tàu tại Tourane vào ngày 18 tháng 1 năm 1615. Ba năm sau Busomi, đến linh mục Borri. Mặt khác, chưa có bất kỳ tu sĩ Dòng Tên nào ở Bắc Kỳ, nơi truyền giáo chưa được mở cho đến năm 1626. Do đó, các nhà truyền giáo của vùng Trung tâm Àn Nam là những người đầu tiên cảm thấy cần phải đặt tên riêng cho đất nước này. Họ dự định truyền giáo và sống một cuộc sống của riêng họ dưới quyền lực của các lãnh chúa Nguyển. Họ đã biết tên của Tonkin và Cochinchine từ những mối liên hệ trước đó. Đầu tiên chỉ rõ phần phía bắc của vương quốc Lê; thứ hai có một ý nghĩa tổng quát hơn. Theo tôi tin, các nhà truyền giáo đã nhầm lẫn về ý nghĩa này hay họ quyết định chỉ áp dụng tên Cochinchine cho phần phía nam của vương quốc An Nam? Thật khó để lựa chọn giữa hai giải pháp này. Có thể là như vậy, chắc chắn rằng chính những người sáng lập ra các cơ quan truyền giáo Cơ đốc đầu tiên ở đất nước An Nam, vào năm 1615 tại công quốc nhà Nguyễn, lần đầu tiên sử dụng tên gọi Cochinchine để chỉ công quốc duy nhất này. Do đó, chúng ta có thể nói rằng với ý nghĩa đặc biệt này, tên này không có trước ngày 18 tháng 1 năm 1615.

IX. Giá trị mới này của tên gọi Cochinchine vay mượn từ các báo cáo của các nhà truyền giáo, một thẩm quyền lớn hơn tất cả vì không cần phải duy trì tên theo nghĩa lâu đời nhất của nó: các nhà truyền giáo, như chúng ta đã thấy, chỉ định cư mười năm sau ở phần phía bắc của vương quốc An Nam, một vùng mà họ tiếp tục đặt tên là Tonkin.

Thật vậy, những đề cập về tên gọi Cochinchine có thể được ghi nhận sau năm 1618 cho thấy khá rõ ràng rằng tên gọi này vẫn giữ được giá trị thứ hai của nó (sau đó nó chỉ toàn bộ phần phía nam của vương quốc An Nam từ vùng Đồng Hới) trong các thế kỷ XVII - XVIII và một phần của thế kỷ XIX. Điều quan trọng nhất trong số những đề cập này: như do linh mục de Rhodes vào năm 1624 (1) và 1627 (2); đến linh mục Baldinotti năm 1626 (3); những thứ được tìm thấy trên các bản đồ năm 1640 (1), 1650 (2), 1666 (3); những năm 1666 (4), 1705 (5), 1721 (6), 1749 (7), 175i (8), 1782 87 (9), 1785 (10), 1792-1806 (11), 1807 (12) 1807-1808 (13) 1838 (1), 1842 (2), 1858-1859 (3), 1862 (4), 1863 (5), 1866-68 (6), 1874-1879 (7), Tháng 4 năm 1882 (8) là đủ để thiết lập nó.

Chúng ta thấy rằng tên gọi Cochinchine vẫn giữ nguyên giá trị thứ hai của nó trong suốt thời gian từ năm 1615 đến năm 1882 với sắc thái thay đổi liên tục này của đất nước được chỉ ra ngày càng mở rộng về phía Nam và lần lượt theo hậu thế của người An Nam.

Trong thời gian này đất nước thống nhất. Nhà Nguyễn chiến thắng đã thu về được vùng đất An Nam vào buổi bình minh của thế kỷ 19. Mặt khác, tên An Nam đã được người châu Âu sử dụng từ thế kỷ 17 để chỉ toàn bộ vương quốc (bao gồm Tonkin ở phía bắc, Cochinchine ở phía nam), được duy trì theo nghĩa này cho đến năm 1882.

Cũng cần nói thêm rằng một nhân tố mới, là sự chiếm đóng của Pháp, vào năm 1861 đã gây ra một số xáo trộn cho danh pháp địa lý của đất nước. Kể từ ngày này, nghĩa vụ phân biệt các lãnh thổ bị chiếm đóng với những lãnh thổ không bị, có nghĩa là lãnh thổ trước đây được gọi là Basse Cochinchine hoặc Cochinchine thuộc Pháp và những lãnh thổ khác giữ lại, tùy theo tình hình của họ, tên của Cochinchine hoặc Tonkin.

X. Cuối cùng, vào năm 1883, danh pháp có xu hướng được định hình. Năm 1887, sự định hình này đã được hoàn thành (*). Tonkin giữ nguyên tên; Đàng Trong lúc bấy giờ đã mất tên riêng và nhận được cái tên đặc biệt là An Nam, mặt khác, tên gọi này không còn được chỉ định một cách tuyệt đối cho tất cả các nước An Nam; Cuối cùng, Basse Cochinchine hay Cochinchine française, được gọi bằng cái tên đặc biệt là Cochinchine. Và vì vậy chúng tôi đi đến giá trị thứ ba rằng cái tên này đã được giữ cho đến ngày hôm nay.

                                                                          (Còn tiếp)