NAM KỲ THUỘC PHÁP: CUỘC
SỐNG Ở SÀI GÒN
GHI CHÉP VỀ CUỘC HÀNH
TRÌNH/ CỦA M. A. PETITON
(Tiếp Theo)
SÀI GÒN THEO ĐƯỜNG CHIM BAY
TRONG NĂM 1869
PHẦN THỨ NHỨT – NGHIÊN CỨU VỀ PHONG TỤC
PHẦN THỨ HAI – CHUẨN BỊ CHO CHUYẾN DU HÀNH VÀO TRUNG TÂM NAM
KỲ - MÔ TẢ VỀ CHÙA CHIỀN Ở NÚI TÂY NINH – NHỮNG MÓN ĐỒ CHÁNH ĐÃ MUA TẠI CHỢ SÀI
GÒN – CÂU HỎI VỀ BẮC KỲ
MỞ ĐẦU
Cuốn sổ này, được viết đi viết
lại nhiều lần, vì trạng thái khó tánh liên miên của tác giả, chứa các ghi chú
ban đầu được viết cho một vài người bạn để giải thích ở Pháp về nơi chúng tôi
không thể biết được, Thế giới đường phố và cuộc sống ở Nam Kỳ, đặc biệt là ở
Sài Gòn để cho độc giả đã du hành đến, để nói chuyện với tác giả,
Rất khó để người Pháp quan
tâm khi chúng ta không nói về những sự thật xảy ra đó ở chính nước Pháp. Ở nước
chúng ta, sự khác biệt lớn nhất chiếm ưu thế, nói chung, đối với tất cả những
gì tồn tại bên ngoài quê hương cũ của chúng ta.
Nếu bạn trình bày một cuốn
sách rất dài, rất chăm chút, có công nghiên cứu, nổi bật với những con số, bạn có
thể sợ hãi hoặc đúng hơn là bạn sẽ chán, hãy tha thứ cho cách biểu hiện của tôi;
có thể nó không đúng, hay sử dụng một từ nào khác? Bạn sẽ mệt mỏi, nếu bạn
thích, người đọc sẽ ném cuốn sách của bạn ra khỏi anh ta trong một cái ngáp cuối
cùng. Đây có phải là mục tiêu mà tác giả muốn đạt được; Không đương nhiên. Tác
giả đến Nam Kỳ đầy nhiệt huyết và tận tụy với đất nước của mình chỉ thấy thất vọng;
nỗi cay đắng dâng đầy, và anh uống nó trong những hớp dài. Nếu anh ta để bị chi
phối một cách thông thường bởi những khốn đốn này, anh ta sẽ có khuynh hướng tự
nhiên của tinh thần con người để tìm ra mọi điều khó khăn ở Nam Kỳ và để bài
xích, càng nhiều càng tốt, về thuộc địa. May mắn là nó đã không xảy ra.
Trong giới hạn phương tiện của
mình, tác giả muốn thu hút sự chú ý của đồng hương về đất nước này; nước Pháp
không biết Nam Kỳ là gì.
Đó là một đất nước thú vị nhất.
Một quốc gia thực tiển, như
chúng ta phải mong muốn với tất cả những ước muốn của mình rằng nước Pháp cũng
sẽ muốn như vậy, rõ ràng sẽ làm được nhiều điều ở một đất nước như thế này.
Không thiếu những người
trung thực ở Pháp có trái tim đúng đắn, tinh thần đúng đắn, ý chí vững chắc có
thể mang lại những sự phục vụ tốt nhất ở các thuộc địa, nếu người ta biết cách tận
dụng, thay vì chán ghét hãy đến đó gầy dựng.
HÌNH TRẠNG TỔNG QUÁT CỦA NAM
KỲ
Hình trạng của Nam Kỳ, khi đến
bằng đường biển, gần Mũi St-Jacques, đập vào mắt là sự buồn bã. Rõ ràng là do
những nguyên nhân độc lập khác nhau, của chính đất nước này; tuy nhiên, tôi tin
rằng độ cao nhỏ của bờ biển đã tạo cho nhiều người ấn tượng đầu tiên này; mặt đất
dường như chạy trốn trước mắt hành khách kiệt sức trên một hành trình dài. Ngoại
trừ khối núi nhỏ của Cap St-Jacques và khối núi Bà Rịa vĩ đại ở bên phải, chúng
ta chỉ thấy một đồng bằng thấp, đầm lầy, gần như không thể phân biệt được với
biển.
Đi ngược dòng sông đến Sài
Gòn không giúp làm giảm cảm giác buồn bã vì sự đơn điệu của bờ sông phủ đầy rừng
ngập mặn. Vì vậy, không có đất ở xứ này, toàn bộ bề mặt của nó là một đầm lầy? Đó
là sự nhận xét mà chúng ta bị cám dỗ để thực hiện. Khi đến Sài Gòn, câu hỏi đầu
tiên chúng tôi đặt ra là: thành phố ở đâu? Tôi nghiêm túc hỏi là thành phố đang
ở bên bờ nào của con sông. Tôi phải nói, và tôi không phải là người duy nhất cảm
nhận được ấn tượng này, khía cạnh đầu tiên của Sài Gòn dường như rất ảm đạm đối
với tôi. Ngoài một số tòa nhà lớn: tòa nhà lớn của Des Messageries nationales,
ngôi nhà nổi tiếng Wang-Tai, và bốn hoặc năm quán cà phê trên các bờ kèi; ngoài
ra chẳng có bao nhiêu.
Chúng tôi cặp vào xưởng quân
giới ở đầu bên kia thành phố.
Tôi lên bờ trong một cơn mưa
nhỏ, và bầu trời xám xịt, tôi đi dọc theo các cửa hàng của Hải quân dọc theo cầu
cảng đến nơi bùng binh.
Sài Gòn không làm tôi cảm thấy
như một thành phố, mà là một nét phác thảo của thành phố. Thật vậy, tôi đã
không nhầm, đối với sĩ quan người Pháp đã lập kế hoạch, với niềm tin vô hạn vào
tương lai của thuộc địa, đã thực hiện phác thảo thủ đô của Nam Kỳ cho một dân số
tương lai gồm 500.000 người,
Vì Sài Gòn có vài km trải
dài, trên một không gian bằng phẳng và đầm lầy. Người ta vạch một loạt đường kẻ
rộng tạo một góc khoảng 45 ° với hướng của dòng sông, sau đó là một loạt các đường
vuông góc khác giao nhau; và thành phố đã được phác thảo.
Một số nhà ở nổi lên từ bùn
lầy. Cái
nhà là công trình khủng khiếp này được mượn từ tiếng An Nam, mái thấp,
ngói nóng dội sức nóng của mặt trời và tập trung trên đầu bạn.
Người An Nam ít nhất cũng có
sáng kiến tốt khi sử dụng những túp lều rơm màu xám thay vì gạch đỏ.
Ở khu vực trung tâm của những
Cái
nhà này, người ta đã xây dựng dinh thự cho Thống đốc, một loại tòa nhà
bằng gỗ tạm thời, với một phòng tiếp tân lớn, có hình dạng như một kho thóc.
Ngoài ra, tôi thấy tòa nhà
này cho thuộc địa hoàn toàn đầy đủ, ít nhất là bây giờ.
Dinh Thống đốc đầu tiên bằng gỗ nằm tại khu vực về sau là trường Taberd
Kể từ đó, và với rất nhiều
tiền, tòa nhà Messageries đã được xây dựng, được tách ra khỏi Sài Gòn bởi kênh
Tàu Hủ.
Tòa nhà Des Messageries Maritime còn được gọi là Nhà Rồng
Một người Hoa được biết đến
với tất cả người Sài Gòn, Wang Tai đã xây dựng ở góc của kênh Tàu Hủ và kênh Lớn
(1) một ngôi nhà lớn có tên là nhà
Wang-Tai; có thể nói, đối diện với Sài Gòn.
Ngôi nhà này có hai tầng với
mái hiên, gồm có Tòa thị chính, nơi ở của thị trưởng, là quan chức được biết đến
nhiều của Sài Gòn, một đồn cảnh sát trung ương, văn phòng cảnh sát an ninh (tổ
chức mới được thành lập ở Sài Gòn). Một câu lạc bộ lớn, bao gồm hầu hết tất cả
các nhân viên và sĩ quan của Thủy quân tại Sài Gòn, một vài sĩ quan với số lượng
nhỏ của bộ binh Hải quân; rất ít thương nhân.
Tòa nhà Wang Tai về sau là Sở Quan Thuế
Giới thương nhân, có câu lạc
bộ thương mại ít quan trọng hơn câu lạc bộ nói trên.
Hầu như tất cả các tầng đầu
tiên của ngôi nhà đối diện với kênh đều bị chiếm bởi câu lạc bộ. Vào buổi tối,
chúng tôi thấy các cửa sổ sáng đèn; khách quen của câu lạc bộ giải trí hoặc đi
bộ xung quanh hút thuốc trên hiên; đó là điểm duy nhất của thành phố khi màn
đêm đến, chúng ta còn thấy một số người châu Âu.
Ở góc nhà Wang Tai, có một
kênh dài vài trăm mét, vuông góc với kênh. Kênh này mà tôi gọi là kênh Suez vì,
vì nó không hoàn thành nhanh.
Nó sẽ có chi phí đắt đỏ; được
làm trong bùn lầy, cần phải giải tỏa từng nhà sàn trước khi có thể xây bờ bao
kênh. Tôi cho rằng tầm quan trọng to lớn gắn liền với việc hoàn thành kênh đào
này để xuống hàng hóa mà các tàu An Nam khác nhau mang đến.
Tôi đã rất vui khi biết các quyết
định thúc đẩy thực hiện công việc này dẫn đến xa hơn là phải có tiền, và điều
mà tôi lo sợ vì việc lấp bùn thường kỳ của nó có thể sẽ không được cung cấp bởi
các dịch vụ mà thành phố đang chờ.
Kênh này được gọi là kênh
Rigault de Genouilly (Ông Rigault de Genouilly.bĩ trưởng Hải quân là một trong
những người Nam Kỳ đầu tiên của chúng ta); kênh được bao bọc bên phải bởi những
ngôi nhà của người châu Âu, và một số ngôi nhà của người Hoa và Malabar, bên
trái là những ngôi nhà người Hoa, chợ và những cửa hàng người Hoa khác. Con
kênh dừng lại ở ngang nhà thờ.
Phần kéo dài của kênh đã được
lấp đất không đầy đủ, và tạo thành một nơi hình chữ nhật ít nhiều đầm lầy với
những ngôi nhà bao quanh.
Ở phía bên trái của phần kéo
dài kênh là nơi có trò chơi bowling tầm thường.
Ở bên phải của kênh là một tiệm
Bowling khác, thuộc sở hữu của các cá nhân.(2)
Xin nói vài lời về trò
Bowling trước khi cho qua. Bowling được chơi chủ yếu ở các thuộc địa của Anh. Đây
là một trò chơi quille (ky) được cung cấp vào ban đêm.
Trong một nhà kho lớn, một đường
hầm hình chữ nhật rộng khoảng 4 mét, có hai sàn song song hoàn toàn thống nhất,
được đánh bóng hoàn hảo, được trang bị một rãnh bên phải và bên trái, người
chơi ở một đầu của các sàn, những người phục vụ đặt quả ky ở đầu kia; phải làm
cho nhửng quả ky này ngả bằng những quả cầu khổng lồ, chỉ có thể ném đi bằng cả
hai tay; không làm thì được gọi là lobber, có nghĩa là, ném chúng vào không khí
(từ ngữ của trò chơi này).
Quả cầu lăn với tốc độ nhanh,
và phá tung các quả ky. Nếu người chơi không có cơ hội hoặc ném sai đường, theo
lựa chọn của họ, quả bóng rời khỏi sàn và tiếp tục quay lại vào trong cac rãnh.
Các em nhỏ phục vụ trả lại
các quả bóng trong một loại rãnh được duy trì trên cao khoảng cách giữa hai sàn,
rãnh này có độ dốc để quay lại phù hợp, Đồng thời lúc đó một loại đèn lồng thủy
tinh đa giác lớn với những con số cho thấy kết quả của người chơi; mọi thứ đều
được chiếu sáng bằng dầu dừa; khung cảnh xảy ra ở giữa những quả bóng lăn, tiếng
réo rắt của những cú ném bowling và sự vui nhộn ồn ào của những người Đức trẻ
tuổi và người Anh quen thuộc với nơi tìm thấy trò giải trí kỳ lạ này khá hợp khẩu
vị của họ.
NHÀ THỜ - Tôi sẽ nói gì về nhà
thờ? Không có gì. Đó là một nhà thờ tạm thời; một phần của gian giữa trung tâm
gần nhất với dàn thánh ca được dành riêng cho người châu Âu, nó được trang bị
ghế đai. Phần còn lại là băng gỗ. Chuông nhà thờ được gắn trên một khung. Bên
ngoài tòa nhà, không xa nhà thờ là nhà cha xứ mà tôi tin đó là tài sản của linh
mục giáo xứ, (3)
Nhà thờ gỗ đầu tiên của sài Gòn nằm trên kênh Lớn về sau là đại lộ Charner (Nguyễn Huệ)
Người ta đang bận rộn xây dựng
một nhà thờ gần dinh toàn quyền mới, đồng thời một tòa giám mục cho vị Giám mục
già đáng kính sống gần 30 năm ở Đông Dương. Nếu người ta tận dụng mục đích hành
chánh này, thì phải gấp rút lên, như ngàu đã nói vì ngài không có thời gian chờ
đợi. (4)
Nếu, đi theo chiều dài của
kênh đào, người ta sẽ đến dinh thống đốc, rồi bắt gặp hai hoặc ba ngôi nhà lớn kiểu
châu Âu, tư dinh của Giám đốc Nội vụ, trụ sở Nội vụ, Kho bạc, bưu điện, tư dinh
của Đại tướng, cuối cùng là tư dinh thống đốc.
Các doanh trại của binh chủng
Hải quân nằm trong khu vực Trường thi cũ (5), bệnh viện, Doanh trại của
Pháo binh nằm trong khu kế cận; không có gì để nói; ngoại trừ việc các bệnh
nhân cũng không khả quan trong bệnh viện như những người lính trong doanh trại.
Thật đáng trách khi số tiền đầu tiên được sử dụng không được sử dụng để cải thiện
tình trạng này. Công
bằng mà nói, chúng ta đang xây dựng một bệnh viện cho các sĩ quan. Chúng ta
không thông báo cho công chúng rằng thuộc địa của chúng ta có ba cơ sở chính, một
doanh trại, một bệnh viện và một nghĩa trang đang hoạt động thường trực.
Doanh trại Pháo Binh số 9 đường Isabelle II (Lê Thánh Tôn)
Nếu tôi tiếp tục đi trên con
đường Isabelle II (6) cho đến khu thảo cầm viên, tôi gặp tòa nhà
Ste-Enfance, được trông coi bởi các sơ của dòng Saint-Paul de Chartres, đây là dòng
tu duy nhất của phụ nữ tồn tại ở Nam Kỳ Đừng quên đề cập rằng có một tu viện gồm năm nữ
tu dòng Carmel, tu viện này nằm cạnh Sainte-Enfance.
Tại Sainte-Enfance, người ta
chăm sóc giáo dục một số trẻ mồ côi.
Nhà nguyện của Ste-Enfance có
một gác chuông đáng chú ý của xứ này; chúng ta thấy từ xa mũi tên của gác
chuông nói trên trước khi đến Sài Gòn.
Bên phía hạ lưu gần con kênh
(7) là các tòa nhà đang được xây dựng của xưởng quân giới, về
phía thương lưu là trường Chủng viện, và xa hơn một chút, gần thảo cầm viên, là
trường các sư huynh, gọi là trường Àdran; cuối cùng, thảo cầm viên nằm giữa kho
vũ khí và các cửa hàng tổng hợp của Hải quân, nơi có rất gần kho thùng thuốc
súng (tôi không biết liệu điều này có được dự tính trước không).
Xưởng quân giời đường Isabelle II (Lê Thánh Tôn)
Ở phía đối diện của thành phố,
trên đường đến Chợ Lớn là nhà của Tổng chưởng lý, trụ sở hiến binh và nhà tù,
nơi người ta thấy cư dân hạng nhứt kèm cặp cư dân hạng hai. Trụ sở hiến binh là
một công trình thực sự tốn rất nhiều tiền.
Trụ sở hiến binh trên đường La Grandiere (Gia Long)
Cách một tầm súng bắn của trụ
sở hiến binh trên cùng một trãng cao, dinh thự của Thống đốc mới thấp thoáng thấy
các tòa nhà ở giữa một công viên rất đẹp; người ta đã hoàn thành tác phẩm dinh
thự như đã nói trên,
Dinh toàn quyền mới đường Mac Mahon (Công Lý)
Địa điểm này là một trong những
nơi ít lam chướng nhất của Sài Gòn, nó là một vùng đất cao khoảng 8 mét so với
mực nước biển thấp nhất.
Có hai ngôi đền ở Sài Gòn là
đền Hindu Hồi giáo và đền lndou Ấn Độ giáo,
Đền Hindu Ấn Độ giáo đường Pellerin
Đền Hindu Hồi Giáo thuở ban đầu đường Admiral Dupre (Thái Lập Thành)
Đền Hindu Hồi Giáo xây dựng lại sau này
Những ngôi đền này không
đáng chú ý lắm; Người Ấn giáo không cho khách đến thăm. Tuy nhiên, tôi cho rằng
trong khi lập luận về tiền bạc sẽ là một cuộc tranh luận được xem xét, và có lẽ
là họ không cho phép những con chó Kitô hữu bước đi trên
vùng đất linh thiêng.
Để hoàn thành đánh giá nhanh
này, tôi sẽ nói rằng ngoài một số ngôi nhà châu Âu thường thường có một tầng; tất
cả phần còn lại của thành phố toàn là Cái nhà khốn khổ, có thể chúng giết
nhiều người hơn tất cả các nguyên nhân tự nhiên khác của môi trường ô nhiểm ở xứ
này.
Đường phố Saigons rộng, mặt
đất lầy lội hoặc bụi bặm: người ta đã lấy đá dăm đất sét màu đỏ-silica-ferrugiueuso
nghiền ra rất khó khăn, đó chắc chắn là lựa chọn không tốt mà chúng ta có thể ước
muốn. năm 1869, một hệ thống tưới nước ô tô được kéo bởi những con trâu đã được
lắp đặt; người ta cũng thường xuyên tưới cây trên đường phố đang che bóng cho
hè phố,
Năm 1869, có một sự hăm hở
nhất định được đưa ra để xây dựng nhà ở; ít nhất bốn mươi ngôi nhà mới đã được
xây dựng, sự thật là nhiều ngôi nhà này chỉ là sự thay thế của những Cái
nhà sụp đổ ở mọi phía. Cơn sốt nhà này vẫn chưa hạ giá thành của giá
thuê quá cao, hay là xem xét các điều kiện tồi tệ nếu có của các tiện nghi của
các căn hộ được xây dựng. Hoặc xây dựng ở đây, mà không phải lo lắng về sự thoải
mái hoặc vệ sinh để mang về càng nhiều tiền càng tốt. những căn hộ nhỏ không có
chiều rộng không có chiều cao, sẽ được thuê từ 0 đô la mỗi tháng, thay vì xây dựng
những căn hộ lớn và thoáng mát là một trong những nhu cầu đầu tiên của xứ này, Ở
Singapore, nơi, trong điều kiện vệ sinh tốt hơn nhiều so với Sài Gòn, ở
Singapore, như tôi đã nói, nơi tôi chỉ ở một hoặc hai ngày, tôi đã thấy các văn
phòng ở tầng một của những ngôi nhà; cầu thang khổng lồ dẫn đến nó, và chắc chắn
chiều cao của trần nhà là từ 4 đến 5 mét vào đúng thời điểm; đúng là nó phải được
cho mướn với giá cao, nhưng nó trong lành, thoáng khí. Tại Sài Gòn, chính quyền
thừa nhận rất nhiều đất gần như miễn phí, 0 fr, 075 trên mét để thúc đầy các
nhà đầu tư xây dựng. Trong số hai mươi đại lý đặc quyền, tôi tin rằng, đã xây dựng,
những kẻ khác thì đầu cơ nhỏ, nhất là các viên chức nhỏ, vì người ta thích lối
chơi này ở Sài Gòn, cho nên không lạ gì có một môi trường luật chơi ở Nam Kỳ
Ghi chú:
(1) Kênh Lớn về sau bị lấp để làm đại lộ Charner. Tên ban đầu của
kênh là kênh Rigault de Genouilly
(2) Như vậy loại hình thể thao Bowling có lịch sử lùi lại vào thời
kỳ mới thành lập Sài Gòn, Khi xưa trước 1975, nơi chơi trò này có một cơ sở tại
đường Nguyễn Du ngó qua Hội Kỵ Mã.
(3) Nhà thờ gỗ này về sau bị dỡ bỏ thế vào là tòa nhà Maison de la
Justice. Trước 1975 là tòa Hòa Giải, hiện giờ nó là KS Sun Wah.
(4) Đó là nhà thờ Đức Bà.
(5) Trường Thi là khu vực trước 1975 là trung tâm sinh hoạt thanh
niên ờ đường Duy Tân gần Hồ Con Rùa.
(6) Đường Isabelle II là một đoạn nằm chung vời đường Espagne.
Người Pháp đặt 2 tên này để vinh danh công trạng người Tây Ban Nha trợ giúp
Pháp trong việc chiếm Sài Gòn.
(7) Đây là nói con kênh Avalanche (Thị Nghè)
(Còn tiếp)
