Xin giới thiệu với các bạn Lê Quý Đôn bài viết của bạn Tố Hồng, một học sinh tiểu học ngày nào nói về những ký ức của mình. 

                            Trang Weisse Rose: Con ve sầu Lê Quí Đôn

Cô Hồng

Năm lớp ba ở trường Lê Quý Đôn tôi học lớp do cô Lâm Cẩm Hồng phụ trách tiếng Việt và Madame Tô Văn Giảng dạy phần Pháp văn. Tôi không nhớ gì nhiều về Madame Tô Văn Giảng, chỉ nhớ là học trò phài gọi cô là Madame mặc dù cô không có tên tây như Madame Azzie chẳng hạn. Nhưng tôi lại rất nhớ cô Hồng vì hồi đó cô đẹp nhất trong các cô giáo tiểu học dạy tiếng Việt ở trường Lê Quý Đôn. Thời đó các cô giáo đi dạy đều phải mặc áo dài, mà phải "kín cổng cao tường" cơ, ngoại trừ các cô dạy Pháp văn thì không phải theo cái quy luật ấy.

Tôi nhớ cô Hồng vì cô chẳng những đẹp mà còn rất thời trang nữa. Áo dài của cô đa số bằng tơ màu nhạt, nên trông cô sang trọng hẳn lên, khác với những cô giáo khác hay mặc áo dài có bông hoa đủ màu. Sau này khi chính mình cũng bắt đầu bước vào tuổi biết mặc áo dài tôi mới hiểu ra rằng áo dài có bông hoa làm ta không thấy những khiếm khuyết ở vòng eo, vòng bụng, tức là hồi đó cô Hồng phải có một dáng người cũng đẹp mới có thể mặc áo dài tơ được.

Trong trí óc non nớt của tôi ngày ấy tôi chỉ biết một điều là cô đẹp mà thôi và tôi rất hãnh diện với suy nghĩ này. Vốn lớp 3/6 của tôi là lớp nam nữ học chung, khác với những lớp 3/1 đến 3/5 là những lớp chỉ có nam hoặc nữ học sinh mà thôi. Theo như kiểu xếp lớp hồi đó ở trường Lê Quý Đôn thì lớp tôi là lớp học "ẹ" nhất. Vì vậy sắc đẹp của cô Hồng đã cứu vớt được phần nào mặc cảm thua kém của tôi.

Điều cũng đáng đề cập đến là cô Hồng cũng rất tân thời. Cô để tóc demi garçon, hoàn toàn khác hẳn các cô giáo khác với những kiểu tóc "bà Nhu" trông như mệnh phụ chứ không giống cô giáo tí nào, hoặc kẹp túm lại đằng sau nếu tóc dài quá vai hay là búi tó nam bộ nhìn ... chán ngắt.

Tôi không còn nhớ đã học những gì ở lớp 3 với cô, một phần có lẽ tôi thuộc loại học sinh hiếu đủ thứ ngoài hiếu ... học. Tôi chỉ thích rủ rê bạn bè nghịch ngợm trong lớp hoặc nói chuyện trong giờ học. Tôi còn nhớ là hồi đó bạn Long hay bị đám con gái chúng tôi chọc ghẹo. Tôi cũng quên họ của bạn ấy rồi, chỉ nhớ tên Long, trong khi các bạn khác cùng lớp tôi nhớ vanh vách từ họ đến tên lót và cả tên français nữa. Hồi đó học Lê Quý Đôn thi học sinh nào cũng phải có một tên français, có lẽ là để cho các thầy cô người Pháp dễ nhớ hơn vì tên (Phạm Phú)Phi, (Nguyễn Thị Thanh) Tâm, (Lê Ngọc) Linh ... thì các thầy cô ấy còn phát âm được chứ (Nguyễn Quang) Vượng, (Lưu Ngọc Bích) Quyên ... thì cong cả lưỡi chưa chắc gọi đúng tên họ. Tôi nhớ Long vì Long không học chung lớp 1/6, 2/6 mà đến 3/6 mới vào. Ma "mới" nên bị mấy con ma … "đờ moa den" (mademoiselles) bắt nạt. Long mặt trắng trẻo, lúc nào đi học giày cũng đánh bóng láng o, bị chúng tôi gọi là "Long Guigoz", giống hình em bé bụ bẫm quảng cáo cho sữa bột hiệu Guigoz thời đó. Chẳng hiểu sao hồi đó tôi ghét Long lắm dù Long chả làm gì tôi cả, có lẽ vì Long được cô cưng nên tôi ganh tị chăng ? Bây giờ tôi mới nghĩ ra rằng chắc Long là học sinh mới, lạ trường lạ bạn, nên được cô lo nhiều hơn thôi. Sau này cô cũng nói với tôi rằng cô thương học trò đều như nhau. Tôi hối hận đã nghĩ oan cho cô và bạn Long. Long ơi, nếu ở chân trời nào đó Long đọc được những dòng chữ này thì xin vui lòng bỏ qua cho đám nữ tặc Lê Quý Đôn 3/6 đã "ghét" oan Long nhé !

Một kỷ niệm nữa của tôi là Trung thu năm đó ba tôi dặn tôi vô lớp xin địa chỉ nhà cô để mang quà đến biếu cô nhân dịp tết Trung thu. Cô vốn rất nghiêm nên tôi sợ không dám hỏi cô một chuyện mà tôi cho rằng chẳng liên quan gi đến sách vở cả. Thế là tôi quyết định đi hỏi một đứa bạn trong lớp mà bây giờ tôi không còn nhớ là bạn nào. Một là tôi ghi sai địa chỉ, hai là bạn ấy cho sai địa chỉ nên ba tôi không tìm ra nhà cô. Tôi bị ông la cho một trận tơi bời hoa lá cành mà chỉ ngậm tăm không dám nói là mình đã hèn nhát không dám hỏi thẳng cô để xin cô địa chỉ. Cho đến tận bây giờ địa chỉ nhà cô vẫn là một khắc khoải trong tôi. Tôi chỉ còn nhớ mang máng là ở Phú lâm hay Chợ lớn gì đó vì tên đường nghe không quen. Và vì vậy tôi vẫn hoài nhớ cô dù đã hơn 40 năm qua rồi, từ ngày tôi đi học về ríu rít khoe: Mẹ ơi, năm nay con học với cô Cẩm Hồng đẹp nhất trường đó mẹ !

140 năm trên làng Xuân Hòa có một ngôi trường

 (tiếp theo)

                        Kiến trúc và cấu trúc của trường Chasseloup Laubat được xây theo hình chữ khẩu và cũng giống như một số ngôi trường ở Sài Gòn về dáng vẻ các lớp, hành lang, balcon,...và chính giữa là hai sân ngăn cách bởi phòng tập thể dục với hai đầu là dãy phòng vệ sinh. Một điểm nữa là trong khu vực trường còn có hai khu: một dành cho hiệu trưởng, tổng giám thị,..ở; khu này nằm tại góc Hồng Thập Tự - Lê Quý Đôn về sau thời VNCH trở thành trung tâm nghiên cứu giáo dục, giờ thì bị phá bõ và các phòng trên dãy lầu ngó ra ngả tư Trần Quý Cáp - Công Lý, một phòng trên dãy lầu trên phòng hiệu trưởng (thời Pháp); hai là khu vực cho lao công trường ở là dãy nằm theo đường Công Lý giờ cũng bị phá bõ xây mới.
                          Trường được xây dựng buổi đầu cuộc khai phá của người Pháp nên vật liệu  quan trọng mang từ Pháp sang còn lại sử dụng vật liệu tại chổ như gạch, ngói, gạch Tàu, cát. Những dãy lầu hành lang, các lớp học đều được lát gạch bông màu đen và trắng còn phía tầng trệt lối đi đều lót gạch tàu, trừ dãy lớp học dưới phòng học hội họa (Lớp 11B và 12B TTGD LQĐ) thì lót gạch tàu. Nóc của trường lợp bằng ngói. 

Hành lang tầng lầu lát gạch bông

Hành lang tầng trệt lát gạch tàu

Nóc của trường lợp bằng ngói

                Những ô màu đỏ là khu cho hiệu trưởng, tổng giám thị và lao công

Đây là bức hình chụp từ vệ tinh vào khỏang năm 2006, chúng ta thấy số 4 là khu lao công ở đã bị phá đi, kề trên số 2 là khu phòng thí nghiệm, giảng đường nhỏ cũng bị phá ra xây mới, số 7 xưa là phòng tập thể dục năm 1970 tân trang lại thành khu sân khấu và đánh bóng bàn.

1) Entrée principale sur la cour d’honneur (Cổng chánh quay ra đường Chasseloup Laubat - Hồng Thập Tự có một khoảng sân cây và bãi cỏ mà hồi xưa gọi là cour d’honneur. Ngay tại cổng có hai phòng: một cho gác dan, một cho thầy cô nghỉ sau mổi giờ dạy)

                                                    Phía sau là phòng thầy cô nghỉ giải lao

2) Entrée des élèves piétons (en cours de disparition, selon T. Ducoutumany JJR 64 sur place cet été 2006) (Là cổng phụ bên đường Barbe - Lê Quý Đôn dành cho học sinh tiểu học ra vào)

Chổ học sinh tụ tập là cổng phụ bên đường Barbe - Lê Quý Đôn. Dãy phòng thí nghiệm vật lý, hóa học ở chổ hai xe màu trắng, kế bên là giảng đường.

Một lớp học dãy đi ra cổng phụ bên đường Barbe - Lê Quý Đôn

3) Entrée des vélos et cyclomoteurs (Là cổng chính dành cho xe gắn máy của bên tiểu học nằm ở đường testard - Trần Quý Cáp, cổng này cũng được xây mới)

 Cổng dành cho xe gắn máy bên đường Testard - Trần Quý Cáp (chổ chiếc xe màu xanh)

                              Cổng chính dành cho xe gắn máy của bên tiểu học 

Hình các học sinh tiểu học, phía sau là dãy nhà dẫn ra cổng đường Trần Quý Cáp. Chúng ta thấy bên phải hình là văn phòng tiểu học. Bên trên là hành lang nối khu tiểu học với trung học ở đó có mấy phòng dành cho nhân viên nhà trường. Bên trái hình phía trên lầu là dãy lớp học liền kề chỉ ngăn bằng vách gỗ, năm lớp 5 tôi học ở đây và lớp 6 học ở đằng cuối dãy này một phòng riêng biệt nhìn ra ngả tư Lê Quý Đôn - Trần Quý Cáp.

4) Nouveau bâtiment maintenant terminé (Đây là khu lao công ở có hai cổng bằng sắt  kín mặt dẩn ra đường Mac Mahon - Công Lý. Đường đi khu này vẫn còn lót pavé bằng đá hộc. Ở cửa nhỏ dẫn ra sân bên trung học là một chổ bán nước giải khát và bánh mì cho học sinh. Tôi nhớ là ông Tám lao công phụ trách việc này; bánh mì là bánh mì pate với muối tiêu ngoài ra không được bỏ thứ gì khác và bọc trong một bao giấy, nước ngọt là nước ngọt chai ướp lạnh hoặc không, uống bằng ống hút).

Dãy số 4 theo hình chỉ dẫn giờ không còn

Hình các học sinh trung học phía sau là cửa vào khu lao công, kế bên cửa là chổ bán nước giải khát và đồ ăn thời JJR. Phòng số 58 về sau là phòng học của lớp tôi 12B.

Phía trên là phòng học hội họa, phí dưới chổ mấy tấm panneau là căn tin thời TTGD LQĐ

Học sinh Chasseloup Laubat trong giờ học vẽ

Các lớp 11B và 12B thời TTGD LQĐ. về phía trái hình là một cửa vào một khoảng trống nhỏ là nơi thầy Hải vạn vật lập vườn thực vật.

5) Bureau du proviseur (Văn phòng hiệu trưởng. Thời ông Rousseau làm hiệu trưởng thì văn phòng dời qua phần số 6. Thời TTGD Lê Quý Đôn thì số 5 này là văn phòng trường và phòng hiệu trưởng).

6) Ancien lieu de la remise des livres avant la rentrée (Là nơi học sinh trả các sách mượn sau mỗi năm học, phòng nằm kế phòng hiệu trưởng Rousseau.  Hồi xưa các trường Tây và ta thường có cho học sinh mượn các sách học và cuối năm trả lại nhất là bậc tiểu học)

7) Emplacement de l’ancienne salle de musique (Phòng học nhạc đây là phòng nằm trong khu tập thể dục là nơi bầu ban đại diện học sinh đầu tiên của TTGD LQĐ).

                           Phòng tập thể dục ở phía sau các học sinh năm 1933. bên trái hình phía sau là phòng học nhạc, bên phải hình phía sau là phòng bán đồ ăn và nước giải khát.

                           Phòng tập thể dục hồi năm 1970 khu chưa sửa sang lại. Đây là đợt triển lãm bích báo đầu tiên của TTGD LQĐ.

Ở hai đầu của phòng tập thể dục (Hội trường sau này) là hai dãy phòng vệ sinh một của tiểu học, một của trung học)

Phía sau là nhà vệ sinh

8) Emplacement de l’ancienne buvette-sandwiches (Đây là chổ giải khát và ăn thời Chasseloup Laubat sau dời sang chổ số 4).

9) Cour du petit lycée (classes primaires) (Sân tiểu học)

Hình học sinh primaire phía sau là các lớp làm phòng thí nghiệm vật lý, kho trữ hóa chất và dụng cu thí nghiệm. Phía sau bên trái là giảng đường nhỏ xây theo hình bậc thang. Về sau là phòng học môn gia chánh của Trung tâm giáo dục Lê Quý Đôn.

10) Emplacement de l’ancien tam-tam supprimé en 1957 (Chổ đặt trống báo, chổ này là phòng y tế của TTGD LQĐ do cố Yến trông coi)

11) Emplacement de l’ancienne salle de sciences naturelles (Đây là chổ cầu thang lên tầng trên dãy đường testard - Trần Quý Cáp. Sau này làm phòng đề vật dụng môn địa lý và vạn vật thời TTGD LQĐ).

12) Emplacement du bureau de M. Giuntini dit Bù Lêt ( Thời TTGD LQĐ là phòng giám học và phòng giám thị)

Phía sau là phòng giám học

13) Emplacement du muret (différence de niveau du sol dans la cour des classes primaires) (chổ bức tường trước văn phòng tiểu học LQĐ sau này và đoạn này cao hơn trong sân tiểu học)

A) Rue Nguyên Thi Minh Khai (ex-Hông Thâp Tu ex- Chasseloup-Laubat)

B) rue Lê Quy Dôn (ex- Barbé)

C) rue Vo Van Tân (ex Trân Quy Cap, ex-Testard)

D) rue Nam Ky Khoi Nghia (ex-Công Ly, ex-Mac Mahon, ex-Charles de Gaulle)

Phía sau bên phải là phòng học môn philo và bên phải là thư viện TTGD LQĐ sau này

Phía sau 2 hình là dãy lớp học bên tiểu học kế bên khu nhà ở của hiệu trưởng CL-JJR (sau thời VNCH là TT nghiên cứu giáo dục). Ở góc bên trái hình là cầu thang lên tầng trên, tại nơi này có hành lang nối qua khu trung học ở đó có phòng của thầy Mẫng giám học TTGD .LQWD(

Sân trường trung học 

Phía sau hình là dãy lớp bên đường Trần Quý Cáp. Phía trên lầu kết cấu lớp cũng giống như bên tiểu học là dãy lớp học liền kề chỉ ngăn bằng vách gỗ.

Cột cờ thời TTGD LQĐ, poteau bóng rổ sót lại thời JJR

Giờ tập thể dục của trường Chasseloup Laubat. Tôi thấy các học sinh tập trên một diện tích đất lớn có thể là phía bên sân sau này gọi là sân Phan Đình Phùng cách trường trăm mét.

Ảnh vệ tinh mới nhất về trường

Tư liệu tham khảo:

1. Bài Học Lưu Vong và Phục Quốc - GS Lâm Lễ Trinh, Thủy Hoa Trang

2. Di sản giáo dục, y học và y tế   thời Pháp thuộc - PGS.TS. Trần Xuân Mai  

3. Histoire de la Cochinchine française : des origines à 1883 / P. Cultru 

4. Histoire parallèle des lycées C.-L./ Jean-Jacques Rousseau et Marie Curie - Nguyễn cao Đức.

5. Kiến Trúc Việt-Vietnam Architecture: SAIGON

vietnamarchitecture-nguyentienquang.blogspot.com/2013/05/saigon.htm

6. La Cochinchine scolaire  - Hanoi 1931

7. L’Amicale de notre lycée en 1928 - http://aejjrsite.free.fr  

8. La Pagode des clochetons et la pagade Barbé, contribution à l'histoire de Saïgon- Cholon , par P. Midan...

9. L' ecole francais au Vietnam de1945 a 1975: de la mission civilisatrice a la diplomatie culturelle - Thuy-PhuongNguyen
10. http://indomemoires.hypotheses.org/author/indomemoires

11. Saigon en 4 dates.- Nguyễn Minh Hoàng

12. Saigon et ses environs - Trương Vĩnh Ký.

13. VIỆT NAM MÁU LỬA QUÊ HƯƠNG TÔI - Hoành Linh Đỗ Mậu