CƯ XÁ HERAUD - TÂN ĐỊNH

Cuộc thảm sát tháng Chín năm 1945 tại Sài Gòn

Ngày nay khi nhắc lại khu cư xá và sự kiện này thì chắc chắn một điều là không còn ai biết đến. Một phần là nó đã xảy ra đã 71 năm rồi và một phần là những nhân chứng hay người chứng kiến sự kiện này không còn ai trên cõi đời này cả.

Vị trí cité Heraud trong bản đồ thời thuộc địa

Vết tích Cité Heraud ngày nay không còn nữa. Số phận của nó hẫm hiu không như những cité còn là như Richaud hay Laregnère và không có một hình ảnh nào lưu lại. Vị trí của nó theo tài liệu về vụ thãm sát thì nó nằm cuối đường Heraud (Trần Nhật Duật sau này) gần  với với kênh Arroyo de l' Avalanche (Nhiêu Lộc).

Về sau trên nền cư xá Heraud là cư xá Kiến Ốc Cục Tân Định

Sự việc như thế nào dẫn đến vụ thãm sát ngày  24, 25 và 26 tháng 9 năm 1945? Chúng ta sẽ xem bài viết dưới đây do Jacqueline Denier, một nhân chứng kể lại:

Vụ thảm sát tháng Chín năm 1945 tại Sài Gòn

Những người Pháp chính quốc ít ai biết những câu chuyện của các vụ thảm sát tháng Chín năm 1945 tại Sài Gòn. Hiệp hội Nationale des Anciens et Amis de l'Indochine (ANAI)  đã có thể thu thập lời khai từ những nhân chứng và những người đã trải qua những sự kiện này.

Tại sao tồn tại ở nghĩa trang Nogent-sur-Marne một đài tưởng niệm dành cho các nạn nhân của ngày 24-25-26 tháng 9 năm 1945 "đã chết cho Pháp" ở Sài Gòn?

Tượng đài này được xây dựng vào năm 1950 bởi Hiệp hội các gia đình nạn nhân vụ thảm sát tháng Chín năm 1945 tại Sài Gòn. Nó là bản sao chính xác chỗ để hài cốt được xây dựng cùng năm tại nghĩa trang ở Sài Gòn của Hiệp hội. Trong chỗ để hài cốt đã được cải táng là hài cốt của 37 nạn nhân được tìm thấy trong hầm hoặc trên rạch nước, không xác định được. Hiệp hội không muốn có những cái chết bị lãng quên trong những ngôi mộ nơi họ đã bị chôn vùi trong tháng Chín năm 1945. Vì thế tượng đài của Nogent không phải là một tượng đài mang tính biểu tượng.

Tượng đài tưởng niệm nạn nhân vụ thãm sát tháng 8 năm 1945 tại Sài Gòn

Bạn có thể còn nhớ bối cảnh các sự kiện xảy ra trong tháng 9 năm 1945?

Sự rối ren trong suốt thời gian này ở Sài Gòn. Người Nhật bại trận đang duy trì vị trí tại chổ của họ và duy trì việc cầm tù ở Sài Gòn những quân nhân của vinh đoàn thứ mười một Régiment d'Infanterie Coloniale cũng như các đại diện cấp cao của chính quyền Pháp. Theo các điều khoản của hiệp ước đình chiến, họ có trách nhiệm giữ gìn trật tự. Họ sẽ tiếp tục nhiệm vụ này ngay cả sau khi đến, vào ngày 12 tháng 9, Ủy ban phụ trách hiệp ước đình chiến Anh giải giáp quân Nhật ở miền nam Đông Dương. Đúng là các lực lượng Pháp-Anh của 750 người không đủ để thực thi nhiệm vụ chính của nó cộng với việc giữ gìn trật tự. Ủy viên mới, Đại tá Cédile, lấy lại quyền kiểm soát tình hình và phục hồi các nhân sự cũ đã có từ cuối tháng Tám nhưng ông vẫn chưa có nhân sự thay thế cũng như đội quân. Tướng Leclerc sẽ đến vào ngày 5 tháng 10 với các phương tiện cần thiết.

Đây là thời điểm được lựa chọn bởi Hồ Chí Minh để ghi một lợi thế quyết định. Vào ngày 02 tháng 9, ngày ký kết đầu hàng của quân Nhật Bản, ông đơn phương tuyên bố sự  độc lập của nước Cộng hòa Dân chủ Việt Nam.

Những tình huống phức tạp  nào đưa đến những sự kiện bi thảm của ngày 24, 25 và 26 tháng 9?

Ngày 2 tháng Chín, một cuộc biểu tình lớn đã được tổ chức tại Sài Gòn để ăn mừng sự độc lập và chứng minh sự thống nhất cuối cùng của tất cả các phong trào dân tộc dưới ngọn cờ của Việt Minh. Ẩn náu trong nhà của họ, người Pháp nghe những tiếng la hét những khẩu hiệu chống Pháp và cổ vũ độc lập. Đột nhiên, có tiếng súng từ quảng trường nhà thờ Đức Bà. Đám đông người biểu tình, cho rằng họ bị tấn công bởi người Pháp, liền xâm chiếm nhà xứ. Một linh mục người Pháp, Đức cha Cha Tricoire, là nạn nhân đầu tiên, bị sát hại dã man. Sau đó, cả buổi tối của ngôi nhà của người Pháp bị tấn công, cướp phá, người Pháp bắt, lạm dụng tình dục. công trình công cộng, phát thanh bị chiếm đóng với sự đồng lõa của người Nhật.

Đây là sự khởi đầu của một giai đoạn bất ổn ngày càng tăng ở Sài Gòn đối với người Pháp mà mọi khả năng phòng thủ của họ đều không có, tất cả vũ khí của họ đã bị tịch thu bởi Nhật Bản sau ngày 09 tháng 3, 1945. Những bang đảng không kiểm soát được đổ về Sài Gòn: họ từ các tù nhân của trại cải tạo Phú Quốc được phát hành bởi Nhật thả ra, những người đã được đặc biệt chú ý đối với bạo lực của họ trong các cuộc biểu tình vào ngày 2 tháng 9.

Với sự nguy hiểm ngày càng gia tăng, lực lượng chức trách Pháp và Anh cuối cùng đã quyết định tái vũ trang cho ninh đoàn thứ mười môt ngày 22 tháng 9. Vào đêm 22-23, tòa nhà công cộng được lực lượng Đồng Minh kiểm soát mà không có đổ máu. Nhưng kích động gây ra bởi sự xuất hiện của lính Pháp làm cho viên tướng người Anh lo lắng, ông tin rằng tốt để cho họ quay trở lại doanh trại của mình.

Tuy nhiên, sự bình yên rõ ràng ngự trị vào sáng ngày 24 tháng 9. Chúng ta đọc thấy trong các đường phố các phát ngôn đại tá Cédile nói rằng "các sở cảnh sát và an ninh đã hoạt động trở lại, đòi hỏi người dân phải giữ bình tĩnh, trở lại công việc thường lệ của mình."

Trong thực tế, ở trung tâm thành phố, các ngả đường được lực lượng quân sự bảo vệ, đặc biệt là bởi người Gurkhas (lính Ấn Độ trong quân đội Anh) có dáng vẻ bề ngoài là hết sức răn đe. Nhưng dáng vẻ không đánh lừa được. Việt Minh tức giận vì đã bị đuổi ra khỏi trung tâm Sài Gòn, tái hợp ở vùng ngoại ô lân cận.

Ngày 24 tháng 9, là một săn lùng thực sự đối với người da trắng, người Âu Á, người Pháp của Ấn Độ bắt đầu. Ngày hôm đó, tất cả mọi người làm việc ở ngoại vi hoặc bên ngoài vành đai của thành phố đều bị bắt, xử tử tại chỗ hoặc giam giữ ở các làng lân cận. Chúng tôi không bao giờ gặp lại họ nữa. Trong số những nạn nhân, những người dân Khánh Hội đổ xô đến các kho hàng bị đốt cháy, những người trong Chợ Lớn, trong đó có một bác sĩ là cha của tôi được một bệnh nhân người Trung Quốc gọi đến chửa trị, và ông đã bị bắt cóc và bị sát hại.

Trong thành phố, những người Âu Á, người Việt Nam làm việc cho Pháp hay thân Pháp đều bị bắt và đem đi khỏi nhà của họ.

Vào đêm ngày 24- 25 Tháng 9, các tay súng xâm nhập, với sự đồng lõa của người Nhật, ở vùng Tân Định gần rạch Avalanche và giáp khu đất hoang, một nơi cư trú của các gia đình của các quan chức Pháp nhỏ, Âu Á gọi là cư xá Heraud. Hơn 150 người Pháp bị tàn sát bởi một đám cuồng tín vũ trang với giáo, dao găm, súng xuống xông vào lục soát, cướp bóc và giết chóc. Phụ nữ, trẻ em và người già không tha. Những người sống sót kể lại câu chuyện cho thấy mức độ khủng khiếp mà các nạn nhân bất hạnh gánh chịu và các hành động cực đoan hận thù chủng tộc. Những người Âu Á được đặc biệt nhắm tới. Chỉ có một vài người Pháp thóat đi bằng ghe đã được cứu sự tiếp viện bởi người Gurkhas và các binh lính  của trung đoàn bộ binh thuộc địa số 11.

Vào ngày 26 tháng Chín, các cuộc tấn công vẫn xảy ra nhưng số lượng ít hơn: các sự kiện của hai ngày trước đã được nhận thức và cơ quan chức năng có trách nhiệm đã đo lường sự nguy hiểm đang đe dọa người dân. Nó đặc biệt ở các tỉnh Nam Kỳ mà các cuộc tấn công chống lại người Việt thân Pháp đã xảy ra.

Con số nạn nhân trong những ngày 24-25-26 tháng có thể được ước tính gần 300 người Pháp và nhiều người Việt Nam. Họ là bác sĩ, linh mục, các kỹ sư, các nhà sản xuất, đại lý các công trình công cộng, các nghệ nhân, thương gia. Trong đó có giám đốc của công ty nước, người tạo dựng công ty Nạo vét, một sĩ quan hải quân... Họ đã phục vụ tốt nhất trong các dịch vụ y tế, phát triển, sự thịnh vượng của đất nước này. Họ bị kết án tử hình vì họ là người Pháp và nước Pháp tôn vinh sự hy sinh của họ bằng câu khẩu hiệu  "Hy sinh cho nước Pháp". 

Theo lời ba tôi kể lại đây là giai đoạn đen tối nhất của những người Pháp tại Nam kỳ nói chung và Sài Gòn nói riêng. Nó là chuỗi sự kiện kéo dài cho tới ngày bị thãm sát: 

- Ngày 9 tháng 3 năm 1945, quân Nhật tiến hành đảo chánh. Lực lượng Pháp chống cự yếu ớt cuối cùng đầu hàng quân Nhật trên toàn Đông Dương. Tại Sài Gòn, người Pháp bị quân Nhật xỏ dây kẽm xuyên bàn tay bắt dẫn từng đoàn qua các đường phố. 

- Đêm 22/8/1945, Ủy viên Cộng hòa Pháp tại Nam Kỳ (thuộc chính phủ De Gaulle) Jean Cédile nhảy dù xuống gần Biên Hòa và bị nông dân bắt giữ giao cho quân đội Nhật. Sau đó ông được thả ra. Ngày 27/8/1945, Cédile gặp Trần Văn Giàu để bàn về tương lai của Việt Nam. Cédile đề nghị tương lai chính trị của Việt Nam chỉ được bàn sau khi người Pháp đã khôi phục quyền hành và phải được đặt trong khuôn khổ Tuyên bố ngày 24/3/1945 của Pháp còn Giàu giữ quan điểm Pháp trước hết phải công nhận nền độc lập của Việt Nam rồi mới bàn tới quan hệ giữa Việt Nam và Pháp. Hai bên không đi đến thống nhất về vấn đề này. (nguồn Wikipedia)

- Ngày 2/9/1945, tại Sài Gòn, khi người biểu tình đến trước cửa Nhà thờ Đức Bà thì có tiếng súng nổ từ phía Câu lạc bộ Pháp. Cuộc biểu tình biến thành một sự hỗn loạn. Cảnh sát Việt Nam đã bắt ngay hàng trăm người Pháp và thân Pháp. Vụ nổ súng làm thiệt mạng 4 người Pháp và 14 người Việt. 

- Đến ngày 16/9/1945, cuộc đàm phán Jean Cédile - Phạm Văn Bạch (Ủy ban Hành chính Lâm thời)  không đạt kết quả cụ thể.

- Tướng Douglas D. Gracey, chỉ huy quân đội Anh, đến Sài Gòn ông ra lệnh cho quân đội Nhật tước vũ khí của người Việt Nam, đuổi Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ ra khỏi Dinh Toàn Quyền ở Sài Gòn.

- Lực lượng Bình Xuyên đã đánh bị thương một số quân nhân Pháp và đốt hai nhà của người Pháp. Đến đêm các cuộc tấn công vào người Pháp và người Việt tăng lên. 

- Sáng ngày 19/9/1945, Cédile tổ chức họp báo và tuyên bố Việt Minh không đại diện cho nguyện vọng của người Đông Dương và không đủ khả năng duy trì trật tự công cộng.

- Đêm 21/9/1945, Cédile gặp tướng Gracey để yêu cầu ông này trang bị vũ trí cho 14.000 tù binh Pháp. 

- Rạng sáng ngày 23/9/1945, quân Pháp tấn công Toà Thị chính Sài Gòn.

Và cuối cùng ngày 24, 25, 26 xảy ra vụ thãm sát.

Ai là thủ phạm chính trong vụ thảm sát?

Khi đọc tài liệu về cuộc đời của Bảy Viễn của Lê Mạnh Hùng viết, chúng ta mới nhận diện được thủ phạm chính của vụ thãm sát chính là lực lượng Bình Xuyên:

" Tháng Chín 1945, với quân đội Anh tiến vào Việt Nam để giải giới quân Nhật, e sợ đụng độ với quân Anh, Việt Minh rút lui lực lượng của mình về phía tây Sài Gòn để Bẩy Viễn ở lại làm tư lệnh lực lượng quân sự Sài Gòn - Chợ Lớn. Nhân vì lúc đó lực lượng Bình Xuyên dưới tay Bảy Viễn chỉ có chưa đầy 100 người, Trần Văn Giàu đề nghị Bình Xuyên hợp nhất với lực lượng Thanh Niên Tiền Phong tại Sài Gòn lúc đó có khoảng 2,000 người dưới sự chỉ huy của Lai Văn Sang. Sau khi gặp Viễn, Sang đồng ý sáp nhập lực lượng của mình vào với Viễn vì trong lúc lực lượng của Sang thiếu vũ khí và tiền bạc thì Bình Xuyên lại giầu có, vũ khí đầy đủ nhưng lại thiếu người. Thế là một liên minh quái đản mà chỉ có trong giai đoạn xã hội đảo lộn được thực hiện, trong đó những tay anh chị đao búa nhất trong xã hội đen của Sài Gòn đứng ra chỉ huy những đám sinh viên học sinh đầy lý tưởng.

Ðêm 23 rạng ngày 24 tháng Chín 1945, tù binh Pháp thuộc trung đoàn số 11 Bộ Binh Thuộc Ðịa được thả tự do và tái vũ trang mở cuộc đảo chính chiếm cứ các cơ sở công cộng tại Sài Gòn. Lực lượng này trục xuất ủy ban hành chánh Sài Gòn của Việt Minh ra khỏi tòa đô chánh. Cuộc đảo chánh này được dân Pháp ở Sài Gòn ăn mừng coi như chế độ thuộc địa của Pháp nay được tái lập. Thường dân Pháp đổ ra đường và vây đánh những người Việt tình cờ có mặt tại những khu vực người Pháp ở. Phản ứng của Bảy Viễn là điển hình của những tay anh chị. Trong ngày 24, một số người Âu bị bắt cóc hoặc ám sát chết tại khu bến cảng. Một toán vũ trang nổi lửa đốt chợ Bến Thành. Và tối ngày 25, một vụ thảm sát xảy ra tại một khu cư xá của người Pháp, Cité Heraud trong đó khoảng 450 người vừa Pháp vừa lai bị giết. Cuộc chiến Việt Pháp bắt đầu tại Sài Gòn từ đó.

Trong những ngày đầu, vì không có đủ quân để mở rộng vùng kiểm soát của mình, liên quân Anh Pháp chỉ lo bảo vệ Sài Gòn Chợ Lớn, nhất là khu vực quanh phi trường Tân Sơn Nhứt và cảng Sài Gòn. Nhưng tới ngày 3 tháng Mười 1945, đơn vị tiền phương của đạo quân Viễn Chinh Pháp, trung đoàn Bộ Binh Thuộc Ðịa số 5, đổ bộ vào Sài Gòn. Hai ngày sau đó, chính Leclerc, tư lệnh quân đội viễn chinh Pháp cũng tới Sài Gòn và Pháp bắt đầu mở cuộc phản công."

Ngày nay những cư dân sống tại đường Trần Nhật Duật gần khu vực kênh Nhiêu Lộc đâu có biết trên mãnh đất mình đang sinh sống 71 năm trước đã xãy ra một vụ thãm sát kinh hoàng. Những tiếng la hét tuyệt vọng của những người không một tấc sắt trong tay giữa một bầy người điên cuồng. Đây là một hành động khủng bố không hơn không kém.

* Lại Văn Sang là Tổng Giám đốc Cảnh sát Quốc gia thời Ngô Đình Diệm làm thủ tướng và là người của Bình Xuyên.