Những nhà sách
xưa
Nhà sách ở Sài Gòn
cách nay hơn nửa thế kỷ tập trung nhiều ở khu trung tâm Sài Gòn. Ở các vùng
ngoại vi như Phú Nhuận, Ông Tạ, Bà Chiểu... cư dân cũ kể rằng ban đầu không có
mấy nhà sách, trừ vài tiệm bán sách giáo khoa cùng đồ văn phòng.
“Tây in sách, Việt Nam chứa sách, Tàu phổ biến sách”, có câu nói
trong giới viết lách thời xưa, mà nhà văn Thế Phong nhắc lại trong cuốn
"Nhà văn tác phẩm cuộc đời" (NXB Đại Ngã, 1970).
Câu này ắt được nói đến từ thời Pháp thuộc, khi công nghệ in ấn
ban đầu trong tay người Pháp. Các nhà xuất bản người Việt in sách xong đưa vào
kho nhưng phát hành ra công chúng phải theo hệ thống của người Hoa trong Chợ
Lớn, có mạng lưới buôn bán rộng khắp và giỏi kinh doanh.
Ở câu chuyện này, khi bán sách in ronéo cho một ông chủ nhà thầu
sách người Hoa, nhà văn Thế Phong nhận xét: “Ông này rất khôn ngoan, biết sách
hay. Những cuốn như "Nhà văn hậu chiến" hay "Nhà văn tiền
chiến" ông bán rất đắt. Cuốn sách ba chục, ông bán gấp đôi. Ông còn bán
sách Tây hiếm với giá rất cao”.
Nhà sách Tinh Hoa trên đường Trần Hưng Đạo, quận 1, của nhạc sĩ
Lê Mộng Bảo. Tư liệu gia đình của HS. Lê Mộng Lâm
Chuyện người Hoa Chợ Lớn bán sách tiếng Việt còn được được nhắc
lại trong cuốn sách khá thú vị của nhà văn Nguyễn Công Hoan, hồi ký "Nhớ
và ghi về Hà Nội". Thời Pháp thuộc, ông Vũ Đình Long, chủ nhà xuất bản Tân
Dân thường xuyên gửi sách của nhà xuất bản vô Nam để bán, và bán rất chạy. Ông
Hoan kể, một lần vào Nam, buổi sáng ông đến nhà Đỗ Phương Quế là tổng đại lý
sách Bắc ở Chợ Lớn để xem bán sách.
Ở đó, ông thấy một người vào nhà sách hỏi hôm nay có sách ngoài
Bắc vào chưa? Chủ hiệu đáp có. Khách bảo chủ tiệm bán. Chủ tiệm lấy tất cả các
sách mới nhận được, gói vào một gói rồi đưa khách. Khách hỏi giá rồi xỉa tiền
ra trả, không cần biết trong gói có những sách gì tác giả nào. Nguyễn Công Hoan
than: “Thấy kiểu mua sách ấy, mình ngán quá!”.
Đọc đoạn văn này, ta thông cảm với sự nhạy cảm của nhà văn,
nhưng mặt khác có thể nghĩ rằng người mua sách có thể là một đại lý con của
tổng đại lý bán sách từ Bắc vào, họ mua về để tiếp tục bán lẻ cho khách chuộng
sách của các nhà văn miền Bắc nên không nhất thiết phải xem sách trước. Hoặc có
khi khách chỉ là người đi giao nhận cho chủ tiệm sách nào đó ở Sài Gòn.
Nhà sách Đỗ Phương Quế không chỉ bán mà còn xuất bản sách, có
những cuốn có giá trị như cuốn "Việt Nam Tây thuộc sử" của Đào Trinh
Nhất (xuất bản 1937 ở Chợ Lớn), "Nỗi lòng Đồ Chiểu" của Phan Văn Hùm
(xuất bản 1938) và "Biện chứng pháp phổ thông" cũng của Phan Văn Hùm.
Nguyễn Công Hoan kể sau đó nhà sách này và ông Vũ Đình Long có
mâu thuẫn với nhau: “Nhà này (Đỗ Phương Quế), trước thì rất sòng phẳng, nhưng
sau, thì mỗi số Tiểu thuyết thứ bảy, dù bán hết, cũng nói là chưa bán hết, còn
đọng một ít. Nhà xuất bản không muốn lấy báo ế vì sợ tốn tiền đài tải. Và những
số báo ế, cứ gửi ở đại lý, có khi dần dần vẫn bán được.
Nhà Đỗ Phương Quế cho là nhà Tân Dân ở xa, không thể kiểm soát
được, nên làm lối ấy mấy năm trời, để được món tiền khá lớn.
Nhưng đến khi nhà Tân Dân biết, nên không cho Đỗ Phương Quế làm
tổng phát hành nữa. Người anh em rể của Vũ Đình Long là Nguyễn Khắc Đàm mới vào
Sài Gòn, mở hiệu bán sách, làm tổng phát hành cho nhà xuất bản Tân Dân”.
Câu chuyện nhận sách bán, khai thấp hơn số lượng bán ra để trả
tiền ít hơn, chiếm dụng vốn cho đến giờ vẫn còn tồn tại.
Trong cuốn "Sài Gòn, chuyện đời của phố" tập 1, được
sự giúp đỡ của gia đình ông Nguyễn Khánh Đàm ở Hà Nội, tôi có bài viết về nhà
sách của ông trên đường Sabourain (Lưu Văn Lang ngày nay) ở trung tâm thành phố.
Nhà sách chỉ tồn tại trong sáu năm (1939-1945), nhưng có ý nghĩa trong đời sống
văn hóa Sài Gòn cho đến giờ vì góp phần quan trọng giúp độc giả miền Nam đọc
được văn chương miền Bắc xa xôi đang phát triển mạnh.
Nhà sách đã tổ chức cuộc triển lãm Báo chí Việt Nam lần đầu tiên
vào năm 1943, giúp người đọc cả nước biết đến nền báo chí non trẻ của nước
Việt. Ở thời đó, nhà sách đã được trưng bày rất hiện đại, chuyên nghiệp, có
nhiều tủ kệ ngăn nắp và có tủ kính đặt giữa nhà sách bày những ấn phẩm đặc
biệt.
Năm 1944, ông Nguyễn Khánh Đàm lên Đà Lạt mở thêm hiệu sách thứ
hai. Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm ở Sài Gòn tồn tại đến năm 1945 thì ngưng hoạt
động và có lẽ nhà sách trên Đà Lạt cũng chịu chung số phận.
Cùng khoảng thời gian này, có tiệm sách Thanh Thanh khá có tiếng
ở số 120 de la Somme (Hàm Nghi), cũng chuyên bày bán các loại sách từ miền
Trung và miền Bắc đưa vào, thiên về sách học thuật bên cạnh các tiểu thuyết.
Quảng cáo nhà sách Vĩnh Bảo. Tư liệu: PCL
Trên báo Tân Văn ra năm 1935, tiệm quảng cáo: “Không hề lên giá
như các hàng sách khác mà lại lựa ròng những sách quốc văn có giá trị để cống
hiến cho các bạn thanh niên muốn khảo cứu và luyện tập quốc văn”. Ở đây có bán
các cuốn sách có giá trị như Hán Việt thành ngữ (Dictionnaire Sino Annamite)
của Bửu Cân, Hán Việt tự điển của Đào Duy Anh với mỗi từ vựng hay giải thích
trong các cuốn tự điển này đều có chú thích Pháp văn, giá 3,2 đ.
Ngoài ra là các cuốn khác như Chữ Tàu tiếng Nam, Diễm
Dương Trang, Hồng Lâu Mộng, Cậu Tám Lọ, Mảnh trăng thu, Một đêm trước, Thế giới
sử, Văn đàn bảo giám bộ 3 cuốn, Kép Tư Bền, Nữ lưu văn học sử, Sào Nam văn
tập... Tiệm sách này cũng có bán sách của nhóm Tự Lực Văn đoàn, sách
thuốc của Nhựt Nam thư quán, Nam Ký, Đông Tây…
Sau 1954, khắp Sài Gòn rộ lên các nhà sách cho dù các dãy sạp
bán sách cũ giá rẻ vẫn tồn tại song song phía bên lề đường Lê Lợi gần nhà
thương Sài Gòn. Nhà sách Khai Trí lớn nhất, còn có nhiều nhà sách khác như nhà
sách Khai Tâm bán sách báo và dụng cụ văn phòng số 123 Tự Do, nhà sách Lê Phan
số 41 Phạm Ngũ Lão, nhà sách Phương Anh số 303 Hai Bà Trưng, nhà sách Sài Gòn
số 28A Lê Lợi, nhà sách Thanh Tuân số 56, nhà sách Văn Hữu 28C, nhà sách Liên
Châu số 3 Công trường Hòa Bình (chủ yếu bán sách giáo khoa cho các trường dạy
theo chương trình Pháp), nhà sách Vĩnh Bảo 66 ter (trước ở 46 bis Gia Long),
nhà sách Xuân Thu 185 -193B Tự Do, Yiễm Yiễm thư trang số 113-115 Nguyễn Thái
Học, nhà sách Tự Lực 92, nhà sách Tinh Hoa số 51 Trần Hưng Đạo.
Quảng cáo Yiễm Yiễm thư trang của nhà thơ Đông Hồ. Tư liệu: PCL
Còn trong Chợ Lớn có nhà sách Hồng Dân của ông Lê Ngọc Anh số
254 Khổng Tử (Hải Thượng Lãn Ông), nhà sách Sy-tai của ông Dương Kỳ Phước số
162 Phùng Hưng, nhà sách Mỹ Khoan 17 Trần Điện.
Nhà sách ở Sài Gòn cách nay hơn nửa thế kỷ tập trung nhiều ở khu
trung tâm Sài Gòn. Ở các vùng ngoại vi như Phú Nhuận, Ông Tạ, Bà Chiểu... cư
dân cũ kể rằng ban đầu không có mấy nhà sách, trừ vài tiệm bán sách giáo khoa
cùng đồ văn phòng.
Cho đến cuối thập niên 1960, đầu thập niên 1970, phong trào mở
tiệm thuê sách nở rộ ở nhiều khu vực, phù hợp sở thích của dân đọc sách đa số
không có nhiều tiền mua sách. Một số nhà sách vẫn duy trì bán sách, nhất là
sách giáo khoa và sách vở bút mực nhưng đặt thêm những kệ sách cho thuê. Dần
dà, các tiệm bán sách ít đi, nhường chỗ cho sự thịnh hành của các tiệm cho thuê
mướn sách về đọc.
Phạm Công Luận
(Trích sách “Sài Gòn ngoảnh lại trăm năm”. Công ty Phan book
xuất bản 2021)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét