‘Làng biệt thự’ quận 3
(PL)- Người Việt
nói ăn cơm Tàu, ở nhà Tây, lấy vợ Nhật, đi xe Hoa Kỳ. Ăn cơm Tàu thì vào Chợ Lớn,
còn ở nhà Tây sang phía quận 3. Tại sao quận 3 lại có lắm nhà Tây?
Lúc kiến trúc sư (KTS) Ngô Viết Thụ còn
sống, có lần ông giảng giải cho tôi về quy hoạch của Sài Gòn dưới thời Pháp.
Đại khái, người Pháp sau khi chiếm thành Gia Định, đặt nền móng thuộc địa ở xứ
này, họ xây nhà thờ chính tòa ở nơi cao nhất của TP trên đỉnh một ngọn đồi,
chính là nhà thờ Đức Bà. Gần đó, họ xây dinh Thống đốc Nam Kỳ, gọi là dinh
Norodom (tức dinh Độc Lập, hội trường Thống Nhất bây giờ). Từ hai công trình
lớn này, người ta làm hai con đường chạy xuống chân đồi, thẳng tới sông Sài Gòn
và rạch Bến Nghé. Hai con đường tạo thành hai trục chính, gọi là trục Cardos và
Dominius. Từ hai trục chính này, họ bắt đầu tạo những con đường vuông vức theo
ô bàn cờ để phân lô. Những con đường nằm trong và rìa của hai trục này là khu
vực trung tâm hành chính, bắt đầu xây dựng các tòa nhà công sở, dịch vụ, kinh
doanh… đấy chính là quận 1 sau này.
Còn từ phía bắc ngọn đồi trở đi được quy hoạch chủ yếu là
nơi ở cho các viên chức Pháp hoặc người Việt. Rất nhiều dinh thự, biệt thự đã
được xây dựng nơi đây, đủ hình đủ kiểu, cực kỳ đa dạng, đó là khu vực quận 3.
Đa dạng kiến trúc
Xét về các kiến trúc trước năm 1975, ở Sài Gòn tồn tại ba
trào lưu kiến trúc, cả ba trào lưu này đều có đầy đủ và rất nhiều ở khu vực
quận 3, đó là:
Kiến trúc bản địa: Những kiến trúc cổ lúc còn thành Gia
Định, chủ yếu bằng gỗ, gạch như tòa nhà gỗ (dinh Tân Xá) trong khuôn viên tòa
Tổng Giám mục Sài Gòn…
Kiến trúc Đông Dương, hay còn gọi là
kiến trúc thuộc địa, là những tòa nhà kiểu Pháp cổ bằng bê tông cốt thép, phần
lớn màu vàng hoặc trắng, có rất nhiều và đa dạng như cụm các biệt thự cổ của KTS Huỳnh Tấn Phát trên
đường Tú Xương hay dinh phó tổng thống ở cuối đường Lê Quý Đôn (nay là Nhà
thiếu nhi TP), các trường học Gia Long (nay là Trường Nguyễn Thị Minh Khai,
Trường Marie Curie…).
Bông giấy, “mốt” một thời khá nhiều với đường
phố vắng xe.
(Ảnh tư liệu)
Kiến trúc hiện đại trong những năm
1960, hay còn gọi là kiến trúc nhiệt đới, là những kiến trúc hiện đại, vuông
vức, mái bằng hoặc dùng fibrocement nhưng thiết kế phù hợp với điều kiện khí
hậu nóng ở miền Nam. Lối kiến trúc tạo sự thoáng đãng với nhiều cửa sổ và dùng
rất nhiều bông gió để thông gió mà vẫn che nắng, đồng thời trang trí luôn cho
công trình. Điển hình là nhiều biệt thự trên đường Yên Đổ (nay là đường Lý
Chính Thắng), đường Bà Huyện Thanh Quan… Nhiều KTS nổi tiếng ở Sài Gòn đã nhận
được lời mời thiết kế các biệt thự quận
3. Đặc biệt là KTS Trần Đình Quyền, mặc dù ông ít thiết kế biệt thự
mà chủ yếu thiết kế bệnh viện nhưng triết lý thiết kế hạn chế sử dụng máy lạnh
vừa tốn kém năng lượng vừa không lợi cho sức khỏe mà đề cao việc tạo không gian
thông thoáng để luân chuyển không khí sạch và mát của ông đã tác động đến rất
nhiều KTS khác, góp phần tạo nên sự phong phú của phong cách kiến trúc hiện đại
này tại các biệt thự ở quận 3.
Không chỉ ở mặt tiền, trong các con hẻm ở quận 3 cũng có rất
nhiều biệt thự. Đây mới đúng là nơi cực kỳ yên tĩnh để ở vì hoàn toàn khuất
tiếng xe cộ. Đó là những hẻm lớn với các căn biệt thự tiếp nối. Đường Duy Tân
nổi tiếng với những con hẻm cụt biệt thự, nơi cư ngụ của nhiều nghệ sĩ nổi
tiếng: Trịnh Công Sơn, Bạch Tuyết, Thẩm Thúy Hằng… Mua biệt thự ở quận 3 là mục
tiêu của những người giàu có ngày đó để khẳng định địa vị cũng như tận hưởng không
gian sống.
Có một dạo từ những năm 1960, chủ nhân nhiều biệt thự ở quận
3 ưa thích trồng những hàng bông giấy đủ màu ở cổng biệt thự. Giống hoa này,
đất càng khô cằn càng nở nhiều hoa. Sài Gòn chỉ có hai mùa mưa nắng, sáu tháng
mùa khô là lúc những hàng bông giấy nở tung, đường phố đẹp hẳn với những cánh
hoa giấy trắng, hồng, cam phủ đầy trên hàng rào cũng như dưới vỉa hè.
Những con đường thi nhân
Trả lại em yêu, khung trời đại học/ Con đường
Duy Tân cây dài bóng mát (Phạm Duy).
Là khu vực để ở với không gian biệt thự rộng, thoáng, quận 3
được trồng rất nhiều cây xanh tỏa bóng. Khác với Hà Nội, Hải Phòng hay Huế, Đà
Nẵng ở miền Bắc và miền Trung chỉ trồng những loại cây thấp, nhỏ, tán hẹp lá
thưa, Sài Gòn là TP có rất nhiều cây xanh cao vút và có bóng mát tỏa rộng trên
đường. Lý do rất đơn giản là Sài Gòn không lo bị bão lớn như những TP khác, xác
suất cây bị gió quật đổ, bật gốc rất thấp. Nhờ vậy, giữa trưa nắng nóng chang
chang chạy vào các con đường quận 3 mát rười rượi bởi những hàng cây phủ bóng
mát kín khắp mặt đường.
Nhiều biệt thự nên ít căn hộ, cuộc sống
khép kín nên ít hàng quán, cửa hàng, xe cộ cũng thưa, giảm ồn ào tiếng máy nổ,
cộng thêm mật độ cây xanh dày đặc nhất TP, quận 3 luôn tĩnh lặng, tịch mịch,
trầm lắng, thời gian như trôi qua chậm hơn ở đây. Chính không gian lãng mạn đó
đã khiến những người đặt tên đường chọn những thi nhân để đặt tên cho con đường
rợp bóng cây: Bà Huyện Thanh Quan, Đoàn Thị Điểm, Tú Xương, Yên Đổ, Kỳ Đồng,
Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Đình Chiểu… Ngoài ra, còn một số quan lại, nhà nho,
nhà văn hóa để lại tác phẩm văn học cho đời cũng được đặt tên ở đây như Lê Quý
Đôn, Nguyễn Thông, Ngô Thời Nhiệm, Lê Ngô Cát, Trương Minh Ký… Chạy xe trên
những con phố ở quận 3, qua những hàng me xanh, những con đường đầy hoa hoàng
điệp lại liên tưởng đến bài hát ca ngợi về những vẻ đẹp Sài
Gòn xưa:
Nhớ Sài Gòn những chiều ngợp gió/ Lá hát như
mưa suốt con đường đi/ Có mặt đường vàng hoa như gấm/ Có không gian màu áo bay
lên (Trịnh Công Sơn).
Sau năm 1975, những con đường rợp cây và hoa ở quận 3 vẫn
tạo nên cảm xúc cho những nhạc sĩ mới đặt chân về Sài Gòn. Khi nhẩm hát những
lời tình ca cũ theo vòng bánh xe quay, chợt thấy lòng nhẹ nhàng phơi phới, thấy
nắng nhạt đi và cuộc đời thật đẹp.
Mai một
Đã hai lần biệt thự ở quận 3 trải qua kiếp nạn, thay hình
đổi dáng. Cả hai lần đều diễn ra sau khi đất nước thống nhất. Lần đầu tiên là
ngay sau ngày 30-4, những người chủ cũ đã vội vã rời khỏi Việt Nam, di cư ra nước
ngoài khi tiếng súng vẫn còn nổ ầm ì ngoài phía Nam Trung Bộ, những ngôi nhà
vắng chủ được trưng dụng và phân lại cho các chủ nhân mới. Sau đó là một thời
gian dài kinh tế xuống dốc, cuộc sống khó khăn, nhiều căn biệt thự bị hủy hoại
từ chính chủ nhân mới. Thảm cỏ xinh đẹp vốn không được chăm sóc nay bị cày xới
lên để trồng rau hay khoai lang. Hồ bơi bị bít lại để làm thành ao nuôi cá. Sân
chơi, nhà mát bị gia cố làm chuồng heo. Sợ trộm cướp, người ta rào thêm kẽm gai
hàng rào hoặc dùng bất cứ tấm sắt hay tôn cũ nào che chắn để nâng tường rào lên
mà mới nhìn qua bên ngoài trông biệt thự như những căn nhà ổ chuột. Đấy là chưa
kể biệt thự được chia cho nhiều hộ ở chung, người ta xây tường chia cắt các
gian phòng, xẻ tường thêm cửa… Tóm lại là nhếch nhác từ trong ra ngoài, rất
hiếm biệt thự còn giữ được phần nào vẻ đẹp nguyên thủy. Khi mà giải quyết cái
đói, cái lo là mối quan tâm, là ưu tiên hàng đầu, cái đẹp bị gạt xuống tận cùng
hoặc xóa sổ.
Sau 20 năm, kinh tế khá dần lên, xuất
hiện những nhà giàu mới. Một số biệt thự được sang tay, tu sửa, trả lại vẻ đẹp
cũ nhưng nhiều biệt thự khác ở quận 3 không may mắn như vậy, nó bị sửa chữa
biến đổi công năng, không còn là nơi để ở mà trở thành nơi kinh doanh như quán
cà phê, karaoke, nhà hàng… Tệ hơn, nhiều biệt thự đứng trước nguy cơ bị phá hủy
luôn để lấy đất xây cao ốc. Tốc độ đập phá biệt thự lên đến mức chóng mặt,
không gian kiến trúc đặc thù của quận 3 bị hủy hoại không thương tiếc mặc dù
hàng loạt chương trình nghiên cứu bảo tồn kiến trúc của TP đã ra đời. Ông Tim
Doling, người viết cuốn Exploring Ho Chi Minh City, than thở: “Trong thời gian chờ in cuốn sách hướng
dẫn du lịch về các di sản của TP.HCM, chỉ sáu tháng đó thôi mà tôi phải loại ra
khỏi bản thảo năm địa chỉ biệt thự vì nó đã bị phá bỏ”.
Với sự gia tăng chóng mặt của các cao ốc, nhà hàng, quán
nhậu, văn phòng công ty…, chẳng bao lâu nữa những quần thể biệt thự yên ả của
quận 3 rồi cũng phôi pha, trở thành chốn thị thành náo nhiệt như các quận khác.
KTS Lê Quang Ninh, nguyên Chủ nhiệm chương trình bảo tồn cảnh quan kiến trúc đô thị
TP.HCM:
Mất đi hơn 50% biệt thự quý
Tôi nghĩ công trình của chúng tôi đã thất bại. 108 biệt
thự có giá trị của TP, trong đó rất nhiều ở quận 3 mà chương trình đã đưa vào
danh sách cần bảo tồn, giữ gìn nay phỏng đoán bị mất đi trong
thời gian qua là khoảng 25% nhưng nếu khảo sát sẽ cho thấy đã mất đến hơn
50%.
|
PHẠM TRƯỜNG GIANG
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét