LÊ QUÝ ĐÔN KHUNG TRỜI KỶ NIỆM

La La

Direction de l’intérieur – Dinh thượng thơ

Dinh Thượng Thơ tức là tòa nhà direction de l’intérieur (Sở Nội vụ) thời Pháp thuộc, là đề tài tranh luận của người dân Sài Gòn thời gian gần đây. Đây là một công trình có lẽ xuất hiện vào thời kỳ đầu thành lập thành phố Sài Gòn thuộc Pháp tức là vào đầu thập niên 1860. Chúng ta xem phần dưới đây về chức năng của tòa nhà được đăng trên Tuổi Trẻ online:

Dinh Thượng Thơ còn gọi là Bureaux du Directeur de l’intérieur (Văn phòng giám đốc nội vụ, 1863-1891) hay Bureaux du Secrétariat du gouvernement de la Cochinchine (Văn phòng ban thư ký chính phủ Nam Kỳ, 1894-1945) dưới thời Pháp thuộc.

Tòa soạn báo quốc ngữ đầu tiên

Dinh Thượng Thơ là cơ quan đầu não quản lý Nam Kỳ thi hành các nghị định, chính sách của chính phủ, chi thâu tài chánh cho các công sở, trả lương cho các công nhân viên, chi phí cho lễ hội, di chuyển, đi xa công tác, phát hành các công báo về các nghị định, quyết định, lập bản báo cáo hàng năm chi thâu tường trình cho thống đốc và Hội đồng quản hạt.

Tờ Gia Định báo, báo quốc ngữ đầu tiên Việt Nam cũng được phân bố từ dinh Thượng Thơ tới các tỉnh thành, làng xã khắp lục tỉnh.

Thời kỳ có nhiều cải cách và phát triển của Văn phòng giám đốc nội vụ là dưới thời giám đốc Noel Pardon, và Béliard từ năm 1881 với mục đích để tăng nguồn thu ngân sách.

Theo đề nghị của giám đốc nội vụ, năm 1887, thống đốc Filippini ra nghị định 439 (ngày 30-9-1887) thiết lập trạm quan thuế ở đảo Phú Quốc, Côn Sơn và giao cho giám đốc thực hiện (Bulletin officiel de l'Annam et du Tonkin 1887).

Ngoài ra các công ty chính phủ độc quyền như công ty rượu (Régie d’Alcohol), công ty thuốc phiện (Régie d’Opium) cũng đem được nhiều nguồn lợi tài chánh.

Tài trợ các nghệ nhân, nghệ sĩ đi Pháp

Theo lệnh của thống đốc Nam Kỳ, Văn phòng giám đốc nội vụ ở dinh Thượng Thơ đã tài trợ các nghệ nhân, nghệ sĩ đi qua Pháp triển lãm các sản phẩm Nam Kỳ, văn hóa, công nghệ và trình diễn hát bội ở Hội chợ thế giới Paris năm 1889; trong đó có ông Trương Minh Ký - nhà giáo và nhà văn quốc ngữ trong giai đoạn đầu (tác phẩm Như Tây Nhựt trình kể lại chuyến đi này).

Trước đó, qua thống đốc Nam Kỳ Le Myre de Viliers, văn phòng giám đốc nội vụ đã tài trợ nhà giáo Trương Minh Ký dẫn các học sinh trong đó có ông Nguyễn Trọng Quản (tác giả Truyện thầy Lazaro phiền - tiểu thuyết quốc ngữ đầu tiên), Diệp Văn Cương (sau này giáo sư trường Chasseloup-Laubat) qua Algier du học.

Năm 1894, nghị định của bộ trưởng thuộc địa Pháp Delcassé đổi tên Bureaux du sécrétériat générale (Văn phòng tổng thư ký) thành Bureaux du sécrétariat du gouvernement (Văn phòng thư ký chính phủ) và thuộc quyền trực tiếp của phó soái Nam Kỳ (sau này là thống đốc).

Khi phó soái vắng mặt, toàn quyền Đông Dương có quyền đề nghị với tổng trưởng chỉ định người thay thế (Bulletin officiel du Ministère des colonies, L. Baudoin (Paris), Imprimerie nationale (Paris), 1894).

Năm 1900, đoàn ca tài tử Nguyễn Tống Triều ở Mỹ Tho được tài trợ từ Văn phòng thư ký chính phủ do ông Nguyễn Hữu Vang dẫn qua Paris để dự hội chợ Paris.

Cấp tiền cho các lễ, hội

Một trong những nhiệm vụ của Văn phòng giám đốc nội vụ là báo cáo chi tiêu, thu nhập tài chính trong các bản tường trình hàng năm cho phó soái hay thống đốc và hội đồng quản hạt.

Các tập san báo cáo của văn phòng giám đốc nội vụ cho ta biết nhiều chi tiết về chi tiêu như bảo trì, bổ dụng, trợ cấp cho nhân viên, các hạt, tỉnh, sinh hoạt lễ lạc, hội chợ …

Ban đầu Văn phòng giám đốc đốc nội vụ tự thiết lập và quản lý nhà in chính phủ (Imprimerie imperiale sau là Imperimerie nationale) trên đường Route National (nay là Hai Bà Trưng).

Nhưng sau này vì tốn kém nên nhà in đóng cửa và khoán lại cho tư nhân in ấn các Tạp chí Nam Kỳ (Bulletin de la Cochinchine) và các công báo.

Văn phòng giám đốc nội vụ ngoài ra còn cấp tiền cho các quận, hạt tổ chức hội trong các ngày lễ (theo Bulletin officiel de la Cochinchine française, Imprimerie nationale, Saigon 1863-1878). Trong các phiên họp của Hội đồng quản hạt, các bản báo cáo về tình hình tài chánh, kinh tế, thương mại, hành chánh ở Nam Kỳ đều phải có.

Nơi cấp bằng sáng chế ở Nam Kỳ

Như đã nói trên, đến cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, Văn phòng giám đốc nội vụ được đổi tên là Sécrétariat du gouvernement de la Cochinchine, hàng năm báo cáo hoạt động của ban thư ký được ghi trong các số tập san vẫn còn lưu trữ ở thư viện quốc gia Pháp như sau: Bulletin du Secrétariat du gouvernement de la Cochinchine (Tập san ban thư ký chính phủ Nam Kỳ, 1891, 1905-1945), Bulletin administratif de la Cochinchine (Tập san hành chánh Nam Kỳ, 1902, Imprimerie coloniale)

Ngoài các báo cáo hoạt động của ban thư ký cho chính phủ Nam Kỳ còn có các báo cáo gởi cho toàn quyền Đông Dương được ghi trong báo cáo hằng năm của chính phủ Đông Dương, Bulletin officiel de l’Indochine française (Tập san chính thức của Đông Dương thuộc Pháp) như năm 1889, tập san được in ở nhà in Imprimerie coloniale, Saigon, có phần riêng về Nam Kỳ (Cochinchine) và Cam Bốt (Cambodia).

Ngoài ra Văn phòng ban thư ký chính phủ ở dinh Thượng Thơ cũng đảm nhiệm nhiệm vụ liên quan đến các luật nghị định ở Pháp.

Thí dụ nghị định ngày 13-3-1911 về cấp bằng sáng chế ở Đông Dương đặt cơ quan văn phòng ban thư ký chính phủ Nam Kỳ (dinh Thượng Thơ) là nơi cấp bằng sáng chế ở Nam Kỳ theo luật sáng chế ở chính quốc năm 1844 và 1902.

Các thí sinh học hàm thụ các trường ở Pháp, sau khi thi tốt nghiệp, bằng được gởi từ Pháp đến dinh Thượng Thơ, nơi đây sau khi đăng ký thí sinh đến nhận.

Trong thời chiến tranh Việt Pháp, dinh Thượng Thơ có một thời gian ngắn là dinh của chính phủ Nam Kỳ tự trị của thủ tướng Nguyễn Văn Thinh thành lập và sau 1954 là bộ nội vụ của chính phủ Việt Nam Cộng Hòa. Và ngày nay là trụ sở của Sở Thông tin - truyền thông và Sở Công thương.

Dinh Thượng Thơ được xây dựng khi nào?

Tòa nhà dinh Thượng Thơ từ năm 1865 đến 1891 thường được gọi là Hôtel de directeur de l'intérieur (Dinh giám đốc nội vụ). Trên bản đồ chi tiết trong trung tâm Sài Gòn cho thấy trước năm 1882, hình dáng tòa nhà rất khác với tòa nhà hiện nay.

Ngân sách chính phủ vào năm 1881 cho ta biết dinh Thượng Thơ được chính phủ trợ cấp tiền bảo trì và thắp sáng, trước khi đại trùng tu vào năm 1882.

Bản đồ vị trí các công sở ở trung tâm Sài Gòn vào các năm 1870, 1878 và 1882 cho ta biết tòa nhà dinh Thượng Thơ ở góc đường rue Catinat (Đồng Khởi) và rue de Lagrandière (Lý Tự Trọng) có hình dáng như tòa nhà dinh Thượng Thơ trong bản đồ năm 1882 (xem hình 1).

Như vậy tòa nhà dinh Thượng Thơ như ta biết ngày nay là chỉ có từ năm 1882 sau khi đã được xây cất lại.

Ngày nay chúng ta không có một tấm hình nào về dinh Thượng thơ đầu tiên. Trong tấm bản đồ vẽ về thành phố Sài Gòn năm 1881 có hình vẽ sơ sài về dinh này. Chúng ta thấy lúc đó chỉ có dãy nhà nằm bên góc đường La Grandière và Catinat. Điều này có thể giúp cho chứng ta hình dung là dãy nhà xưa nhất trong toàn khối của dinh Thượng thơ về sau (1882).

Hình dinh Thượng thơ trong bản đồ vẽ về thành phố Sài Gòn năm 1881.

Lục trong các tài liệu về Sài Gòn Cochinchine chỉ thấy nói sơ sài về dinh này. Như chúng ta được biết con đường Catinat là một trong những con đường xưa nhất của thành phố, chạy dài từ bờ sông Sài Gòn đến khu vực của đường Mayer (Hiền Vương/Võ Thị Sáu). Ban đầu nó là con đường đất hai bên là đầm nước và lau sậy và rừng cây. Về sau người Pháp mới cải tạo lại nhưng trong giai đoạn đầu nó còn nhiều khoảng trống và cây cối rậm rạp. chúng ta xem đoạn văn sau đây được trích từ cuốn Du hành đến Nam Ký (voyage en Cochinchine) của LE DOCTEUR MORICE viết năm 1872:

“À mesure que je m'éloignais du quai, je remarquais que la rue s'exhaussait et que les maisons européennes se multiplient. Vers le haut, je vis à gauche le charmant petit palais du directeur de l'Intérieur, perdu au milieu d'un massif de verdure d'où un grand cerf tendit tout à coup sa tête curieuse pour me regarder. Plus loin, j'aperçus les bureaux, la Monnaie, la Poste. Il est vrai que ces édifices étaient pour la plupart coupés les uns des autres par des terrains vagues plus ou moins étendus, où le bambou, le ricin, les daturas, de grandes lianes et de hautes graminées croissent à l'envi.”

Dịch:

Khi tôi rời khỏi bến tàu, tôi nhận ra rằng con đường đang lên cao dần và những ngôi nhà kiểu châu Âu cũng đang tăng dần. Ở phía đầu đường (Catinat), tôi thấy bên trái một dinh thự nhỏ xinh xắn của giám đốc Sở Nội vụ, nằm khuất ở giữa một mảng cây xanh nơi có một con nai lớn đột nhiên duỗi đầu tò mò để nhìn tôi. Xa hơn, tôi thấy các văn phòng, sở đúc tiền, tòa bưu điện. Thật ra là những tòa nhà này phần lớn bị chia cắt bởi những lô đất trống nhiều hoặc ít rộng hơn, nơi đó tre, thầu dầu, cà độc dược, dây leo và cỏ cao lớn mọc tràn lan.

Còn về tên gọi của Direction de l'intérieur theo cách của người dân Sài Gòn là Dinh Thượng Thơ thì tới bây giờ cũng không có tài liệu này giải thích. Thứ nhất đã gọi là Dinh thì nơi này là nơi nghỉ ngơi hoặc dùng để tiếp khách của các viên chức cấp cao, thí dụ như dinh Norodom, dinh Sous lieutenant. Thứ hai là từ Thượng thơ đồng nghĩa là chức danh Bộ trưởng thời sau này.

Dinh Thượng thơ thì chẳng dính lìu gì tới dinh Ông Thượng (Lê Văn Duyệt) xưa kia nằm bên đường Norodom tức là khu vực của bộ Ngoại giao VNCH giờ là sở Ngoại vụ thành phố. Cả trong bài viết của Vương Hồng Sển cũng không có nói về gốc tích của chữ Thượng thơ này cả.

Có một cách giải thích mà theo tôi là thích hợp có nghĩa là dân Sài Gòn xưa đều gọi các quan lớn bằng từ “Ông Thượng” hay “Quan Thượng” cho nên nơi nghỉ ngơi hay làm việc của quan lớn đều gọi là ‘Dinh quan thượng lại” hay “Dinh lại bộ thượng thơ” để chỉ Direction de l'intérieur. Như vậy theo tôi nghỉ chữ “thơ” ở đây có thể là chữ đệm chứ nó không có liên quan gì tới chữ “thượng thơ” gốc.