Thủ Thiêm: Nửa thế kỷ long đong quy hoạch

THỨ NĂM, 28 THÁNG 5 2015 00:51 NGƯỜI ĐÔ THỊ

Trong khi Singapore phải lấn biển hàng chục năm để có thêm đất, Sài Gòn lại có sẵn ngay bán đảo Thủ Thiêm, đất dự trữ phát triển với ba mặt nhìn ra thành phố cũ, chỉ cách trung tâm hiện hữu một con sông rộng chưa tới 300m – một khoảng cách đủ rộng cho hoạt động của tàu bè nhưng đủ hẹp để sự phát triển của khu trung tâm hiện hữu có thể lan tỏa sang Thủ Thiêm. 

Nhưng suốt 50 năm qua, sau rất nhiều những ước vọng và ý tưởng, Thủ Thiêm vẫn là vùng đất nằm chờ cơ hội. Chiến tranh và sự mơ mộng đã giữ lại màu xanh trên mảnh đất này dù đã có ba đồ án quy hoạch đầy tham vọng trong lịch sử: Đồ án thiết kế Thủ Thiêm năm 1965 do công ty tư vấn Doxiadis Associates (Hy Lạp), đồ án quy hoạch phát triển Thủ Thiêm năm 1974 do Wurster, Bernardi and Emmons Architects and Planners (Mỹ), và đồ án quy hoạch (điều chỉnh) Thủ Thiêm năm 2012 do Sasaki Associates (Mỹ) thực hiện.

Thủ Thiêm – vùng đất đang nằm chờ cơ hội. Ảnh: TTO

Tìm lại lịch sử là để mở đường đến tương lai. Mở lại những bản vẽ, đọc lại những dòng ý tưởng, độc giả sẽ thấy rằng vượt trên những bối cảnh của thời cuộc, thách thức lớn nhất cho bài toán phát triển Thủ Thiêm nằm ở cách kết nối bán đảo này với thành phố cũ cả về giao thông, thị giác và tri giác. 

Đồ án Thủ Thiêm 1965: Xây dựng một mô hình đô thị bản địa

Năm 1965, công ty tư vấn Doxiadis Associates (DA) của kiến trúc sư Hy Lạp Constantinos Apostolou Doxiadis được Nha Kiến thiết (Chính phủ Việt Nam Cộng Hòa) giao hai trọng trách: đề xuất một kế hoạch phát triển cho vùng đô thị Sài Gòn – Chợ Lớn trong vòng 20 – 30 năm; và nghiên cứu mô hình nhà ở phù hợp với điều kiện của miền Nam Việt Nam để triển khai một dự án thí điểm xây dựng 1000 căn nhà. Nhóm tư vấn đã lựa chọn bán đảo Thủ Thiêm là dự án tiên phong để phát triển nhà ở trong thành phố. 

800 ha đất bán đảo Thủ Thiêm được lựa chọn trong số bốn địa điểm (khu vực màu xám) để triển khai xây dựng nhà ở, đáp ứng làn sóng di cư từ các vùng chiến sự về thành phố. Sài Gòn lúc bấy giờ là một thành phố nằm ôm lấy sông Sài Gòn và trải dài theo kênh Bến Nghé. Nguồn: Doxiadis Associates (1965).

Tại thời điểm đó, nhu cầu mở rộng khu trung tâm Sài Gòn chưa xuất hiện. Ngược lại, cung cấp nhà ở cho một lượng di dân khổng lồ từ các vùng nông thôn đang có chiến tranh là mục tiêu số một ^[1]. Dân số Sài Gòn tăng mười lần trong vòng 25 năm, từ 24 vạn lên tới 2,4 triệu người, trong một thành phố vốn chỉ được người Pháp thiết kế cho nửa triệu người. Trong bối cảnh đó, vùng đất trống bên kia bờ sông Sài Gòn là địa điểm lý tưởng để xây dựng nhà ở phục vụ nhu cầu cấp bách của di dân.

Thiết kế khu đô thị mới Thủ Thiêm của công ty tư vấn Doxiadis Associates.

 Nguồn: Doxiadis Associates (1965)

Công việc thiết kế một khu dân cư mới được nhóm tư vấn Hy Lạp bắt đầu bằng một khảo sát ba khu hiện hữu: khu dân cư cũ, khu nghèo và khu có cả người giàu và người nghèo ở lẫn, để hiểu lối quần cư của người Việt, nhu cầu của các nhóm xã hội khác nhau và tìm kiếm vật liệu, kỹ thuật xây dựng tại địa phương đã được minh chứng qua thời gian. Thêm nữa, các tác giả còn làm một khảo sát tới 117 hộ gia đình (738 cư dân) để hiểu điều kiện, nhu cầu và mong ước của họ. Khảo sát này cho chúng ta biết những điều thú vị về thị dân Sài Gòn khi đó như nhu cầu giải trí của họ: 35% người dân thổ lộ họ thích xem phim và nghệ thuật sân khấu, 14% chọn việc đọc, chỉ có 4% đàn ông chọn bóng đá trong khi 3% phụ nữ thích lang thang ở các khu mua sắm. 

Mặt bằng điển hình của một khu dân cư trong khu đô thị Thủ Thiêm. Đồ họa do Người Đô Thị thực hiện theo Doxiadis Associates (1965)

Ý tưởng chủ đạo của phương án quy hoạch là việc kéo dài đại lộ Hàm Nghi qua bờ bên kia sông Sài Gòn rồi hướng thẳng về phía Biên Hòa – hướng phát triển chủ đạo của thành phố, tạo thành trục chính Đông – Tây của khu đô thị mới. Dọc theo trục xương sống này là một dải đất hành chính và thương mại. nhóm tư vấn ứng dụng mô hình ô-phố-cực-lớn (mega block) để tách rời giao thông cơ giới và đường đi bộ. Mỗi ô phố là một khu dân cư hình chữ nhật được thiết kế mô phỏng những cụm dân cư vùng sông nước Nam Bộ với hệ thống kênh rạch, thay vì những tuyến phố, tạo nên trục công cộng chính. Những con kênh này, nằm theo hướng dòng chảy của sông Sài Gòn, sẽ được dùng vào cả mục đích giao thông và thoát nước. Không có đường xe cơ giới nào chạy xuyên qua khu dân cư mà chỉ có những con đường đi bộ nhỏ len lỏi vào từng khu nhà ở thấp tầng (khảo sát của nhóm tư vấn tại Sài Gòn cho thấy 55% số người được hỏi nói rằng đi bộ là phương tiện chính của họ). Những mẫu nhà ở đậm chất địa phương: sử dụng vật liệu tự nhiên và được bố trí trồi ra, thụt vào dọc theo tuyến đường đi bộ như trong những làng xóm truyền thống.

Vì nhu cầu nhà ở đang cấp bách, các nhà quy hoạch của công ty DA dồn hết tâm huyết vào khu dân cư. Các sử dụng đất khác chỉ được coi là thứ yếu và dường như chỉ được nhận phần đất thừa sau khi khu dân cư đã được bố trí ổn thỏa. Phần đất ven sông được bố trí cùng chức năng với bờ bên kia sông Sài Gòn: Phần đất bán nguyệt hướng về Quận Nhất là khu hành chính và thương mại, phần đất hướng về phía cảng Sài Gòn bên Quận Tư là khu công nghiệp nhẹ, dải đất đối diện với khu Thị Nghè (lúc đó còn là vùng ngập nước) là công viên. Toàn bộ dải đất ven sông Sài Gòn vì vậy mà không được được suy xét cẩn thận. Sự kết nối với trung tâm hiện hữu bên kia bờ sông Sài Gòn về mặt thị giác để Thủ Thiêm, từ vùng đất bị lãng quên, trở về trong lòng người thành phố, đã không được suy xét. Trong bối cảnh mặt nước sông Sài Gòn đã nhộn nhịp thuyền buôn và tàu chiến qua lại, đồ án lại để ngỏ một trong những câu hỏi khó nhất của việc phát triển Thủ Thiêm: Vượt sông Sài Gòn như thế nào? bằng cầu hay hầm?

Một mẫu nhà công ty Doxiadis phát triển từ quan sát các khu dân cư cũ trong nội thành Sài Gòn với gác xép để tăng diện tích ở và mái cao với thông gió để phù hợp với khí hậu nóng ẩm tại địa phương. Nguồn: Doxiadis Associates (1965)

Đồ án của DA được phê duyệt năm 1968 và thậm chí đã được in lên một số bản đồ Sài Gòn đầu thập niên 70 nhưng không bao giờ trở thành hiện thực. Việc quy hoạch Thủ Thiêm như là những khu dân cư ngoại ô khép kín thay vì một khu đô thị trung tâm có mạng đường ô bàn cờ đã khiến cho việc phân nhỏ dự án và phân kỳ đầu tư gặp khó khăn. Thêm nữa, mặc dù các nhà thiết kế dù đã khéo lựa chọn những ‘nguyên liệu’ đậm đà văn hóa bản địa, họ lại chỉ có thể đề ra một quy hoạch như một mô hình chung cho các khu dân mới ở miền Nam chứ không phải một thiết kế riêng cho Thủ Thiêm. Các nhà quy hoạch Hy Lạp đã không tôn trọng hiện trạng tự nhiên của vùng đất mà đề xuất lấp toàn bộ rạch tự nhiên và đào một hệ thống rạch hoàn toàn mới, dẫn đến phí tổn quá lớn trong khi ngân sách miền Nam đang phải gánh cuộc chiến tranh đã tới kỳ khốc liệt.

Cuối cùng đồ án của DA vẫn chỉ là một ước mơ dang dở.Không có dự báo nhu cầu sử dụng đất, không có đánh giá tác động giao thông và quan trọng nhất, không có kế hoạch và đánh giá về tài chính cho dự án– những thiếu sót cơ bản trong quy hoạch đô thị mà nền quy hoạch Việt Nam đương đại cũng vẫn chưa thoát khỏi – dự án dừng lại ở những bản vẽ. Nhóm tư vấn của DA thừa hiểu những hạn chế này của đồ án và đã đưa ra những đề xuất về tổ chức bộ máy và phương thức để triển khai. Những đề nghị này chìm vào quên lãng trong tiếng súng và sự bất ổn của chính trường Sài Gòn từ sau sự sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm.

Constantinos Apostolou Doxiadis được coi là một trong những nhà quy hoạch có tiếng nhất trên thế giới lúc bấy giờ, chân dung ông từng được chọn làm trang bìa của tạp chí Time.  Trong quy hoạch và thiết kế đô thị, Doxiadis coi trọng đến tạo dựng môi trường sống thân thiện với con người ở mọi quy mô nghiên cứu và lấy lịch sử và bối cảnh tổng thể của địa phương làm cảm hứng thiết kế hơn là việc chắt lọc từ các mô hình quốc tế.

Đồ án Thủ Thiêm 1972: Một đô thị 'tự túc dồi dào' 

Thủ Thiêm không bị lãng quên quá lâu. Ba năm sau khi đồ án của Doxiadis được phê duyệt, một nghiên cứu khác được bắt đầu, thực tế hơn và với một tầm nhìn khác cho Thủ Thiêm. 

Quy hoạch phát triển Thủ Thiêm lần hai, hoàn thành năm 1972, do một nhóm công ty tư vấn dẫn đầu bởi Wurster, Bernadi and Emmons Architects and Planners (WBE) đóng tại San Francisco thực hiện. Các thành viên khác của nhóm gồm: Một công ty tư vấn tài chính – kinh tế, một công ty về giao thông và một về kỹ thuật hạ tầng. Một đội ngũ đa ngành và có tầm nhìn chiến lược đã giúp đồ án Thủ Thiêm năm 1972 có những màu sắc mới. Tại thời điểm này, Thủ Thiêm đã được nhìn nhận như là sự mở rộng của khu trung tâm hiện hữu chứ không còn chỉ là một dự án khu dân cư thí điểm như trong đồ án của DA. Đồng thời, tiếp nối đồ án DA, quy hoạch Thủ Thiêm năm 1972 vẫn khuyến khích mô hình đô thị đa chức năng vốn là đặc tính của đô thị Việt Nam, báo cáo đồ án viết: “… kế hoạch phát triển nầy còn khuyến khích việc kết hợp khu gia cư, chính trị và các cơ sở thương mãi, kỹ nghệ có phạm vi hoạt động nhỏ ^[2]… [vốn đã tạo nên đặc trưng] và làm cho mỗi Quận trong Đô thành được tự túc dồi dào^[3]”

Ảnh chụp sông Sài Gòn từ bến Bạch Đằng nhìn về phía Bắc trong báo cáo của WBE cho thấy dòng sông lúc đó đã nhộn nhịp thuyền bè như thế nào. Bán đảo Thủ Thiêm nằm bên lề phải. Nguồn: Wurster, Bernadi and Emmons Architects and Planners (1972)

Tránh sai lầm của đồ án do DA thực hiện, đồ án Thủ Thiêm năm 1972 có một phần Sưu - khảo ^[4] công phu tập trung năm nhóm vấn đề chính: xu hướng phát triển của vùng Sài Gòn; địa chất và địa dạng; đánh giá lưu lượng giao thông cho các tuyến đường nội bộ và các phương án cùng chi phí vượt sông Sài Gòn; dự báo 30 năm về giá trị đất đai, nhu cầu sử dụng đất, phân tích phí tổn - lợi cho từng phương án và dòng tiền đầu tư công; đánh giá chính sách, luật lệ của chính quyền về phát triển đô thị. Có lẽ rất ít, nếu không phải là không có đồ án quy hoạch nào cho đến tận ngày hôm nay có được tính tổng hợp và đa ngành thực sự như quy hoạch Thủ Thiêm năm 1972. 

Về mặt cấu trúc, đồ án 1972 phát triển xung quanh một hệ thống đường huyết mặt ba lớp song song hình vòng cung uốn theo hình hài của bán đảo. Cấu trúc này được phát triển dựa trên nhận thức rằng mô hình một trục Đông – Tây như trong đồ án 1965 dồn hết lượng giao thông vào một tuyến huyết mạch duy nhất và không khuyến khích phát triển ven sông Sài Gòn. Để giảm chi phí đầu tư hạ tầng, những tuyến đường trục chính là sự mở rộng và kéo dài của hai con đường cũ trên bán đảo ^[5], đồng thời tất cả các con rạch được giữ nguyên và kết nối với nhau để gia tăng khả năng thoát nước và phục vụ giao thông thủy. Các ô-phố-cực-lớn trong đồ án 1965 cũng được thay thế bằng những ô phố nhỏ hơn, không quá khác biệt về kích cỡ so với trung tâm Sài Gòn hiện hữu, để dễ dàng phân kỳ và chia nhỏ quy mô đầu tư. 

Bản vẽ quy hoạch sử dụng đất trong đồ án quy hoạch Thủ Thiêm năm 1972. Nguồn: Wurster, Bernadi and Emmons Architects and Planners (1972)

Thủ Thiêm được nối với Quận Nhất thông qua kéo dài đại lộ Hàm Nghi và đường Nguyễn Bỉnh Khiêm – hai trục lộ cùng với bờ Đông của sông Sài Gòn tạo thành một tam giác phát triển để xây dựng một trung tâm mới cho đô thành Sài Gòn. Ở giữa trung tâm bán đảo là khu "Chánh - Phủ". Nhà ở được phân bố hai bên vành đai giao thông trong khi đó công nghiệp được bố trí ở bờ Tây bán đảo, đối diện với Tân Thuận – nơi mà ý tưởng về một khu chế xuất cũng đang được thai nghén. Trong đồ án này, nhóm tư vấn cũng đề xuất một quảng trường dài từ bờ sông Sài Gòn, đối diện Công trường Mê Linh, tới khu hành chính nằm ở lõi trung tâm – một ý tưởng tiếp tục được khai thác trong các quy hoạch sau này.

Bản vẽ minh họa mặt bằng trong đồ án quy hoạch Thủ Thiêm năm 1972. Nguồn: Wurster, Bernadi and Emmons Architects and Planners (1972)

Ba phần thú vị nhất của đồ án là những thảo luận về việc kết nối hai bờ sông Sài Gòn, phần về tài chính và phần đề xuất chính sách. Dựa trên những nghiên cứu giao thông và giá trị đất đai, đồ án yêu cầu thành phố sớm hoàn thành tuyến đường vành đai về phía Nam (đường Nguyễn Văn Linh hiện nay) để giảm lưu lượng giao thông xuyên qua trung tâm thành phố và kết nối vơi sân bay tương lai (sân bay Long Thành), di dời Tân Cảng và xưởng đóng tàu Hải Quân (Ba Son) để xây cầu thấp kết nối Quận Nhất với Thủ Thiêm. Tất cả những đề xuất này đều phải chờ tới 30 năm sau mới được xem xét thực hiện bởi chính quyền mới.

Một nghiên cứu chi phí – lợi ích dựa vào ba tình huống về khả năng phát triển hạ tầng của chính phủ được đưa ra xem xét để dẫn tới kết luận rằng giải pháp phù hợp nhất là triển khai chậm trong 25 năm với cầu vượt sông Sài Gòn sẽ được xây trong vòng 15 năm, để tránh gây sức ép lên ngân khố quốc gia đồng thời vẫn tạo được giá trị đất đai lớn hơn chi phí đầu tư hạ tầng. Nghiêu cứu cũng chỉ ra rằng bằng sau 15 - 20 năm, chính phủ có thể bắt đầu thu hồi tiền đầu tư thông qua nguồn thu từ bán và cho thuê đất trên bán đảo. 

Cuối cùng, trong nhiều chính sách được đề xuất, nổi bật là việc đề nghị đưa vào hệ thống thuế dựa vào giá trị bất động sản (assessment tax), mở rộng địa giới đô thị để bao gồm vùng nông thôn xung quanh và 20% đất ở triển khai bởi Cơ quan Phát triển Điền địa sẽ là nhà cho người thu nhập thấp thuê và trợ giá 50%.

Phối cảnh của đồ án quy hoạch phát triển Thủ Thiêm năm 1972 (từ trái qua phải): Trung - tâm Chánh - Quyền, Trung - tâm Văn - hóa Giáo - dục và Khu Chợ búa. Nguồn: Wurster, Bernadi and Emmons Architects and Planners (1972)

Thiết kế cho khu vực triển khai thí điểm. Nguồn: Wurster, Bernadi and Emmons Architects and Planners (1972)

Một dự án thí điểm được lựa chọn ở phía Bắc Thủ Thiêm bởi khu vực này tiêu biểu cho Thủ Thiêm với sự đa dạng về các hoạt động sử dụng đất khác nhau, vị trí nằm gần cầu Sài Gòn và hệ thống hạ tầng hiện có. Dự án thí điểm được kỳ vọng sẽ là nơi thử nghiệm mô hình phát triển đô thị mới cả về kỹ thuật và pháp lý trước khi chúng được triển khai trên phần còn lại của bán đảo. Cơ quan Phát triển Điền địa và Gia cư sẽ xây cất hạ tầng và 1500 đơn vị nhà ở cho công chức tại đây để làm "mồi" thu hút đầu tư tư nhân. Khu vực ven mặt nước sẽ giành cho các tiện ích công cộng, bao gồm một khu chợ ven sông Sài Gòn, nơi nông hải sản từ các miền có thể đổ về bằng đường thủy. Dọc theo đường cao tốc phía nam khu thí điểm, các nhà quy hoạch bố trí công nghiệp nhẹ để tạo công ăn việc làm cho cư dân tương lai trong khoảng cách đi bộ, đồng thời giảm nhu cầu giao thông trong đô thị - một cách tiếp cận sáng tạo dựa trên quan sát đô thị Sài Gòn. Mô hình phân tán đất công nghiệp nhẹ và văn phòng có giá thuê thấp xen kẽ vào các khu dân cư để tạo việc làm và điều tiết giao thông cũng là hướng đi mà Singapore bắt đầu áp dụng vào thời điểm đó, trở thành đặc tính của đô thị này cho tới ngày hôm nay.

Hạn chế lớn nhất của đồ án Thủ Thiêm năm 1972 có lẽ chính là tuyến đường huyết mạch vòng cung được thiết kế như một đường cao tốc thay vì một đại lộ trong đô thị. Về mặt kỹ thuật, các nhà quy hoạch Hoa Kỳ có thể có lý khi đề xuất tuyến đường này để phân phối lưu lượng giao thông tốt hơn trên bán đảo. Tuy nhiên, về mặt thiết kế đô thị, giải pháp này, cộng với việc tôn trọng hoàn toàn hiện trạng kênh rạch, đã "băm" Thủ Thiêm thành từng "ốc đảo" đô thị nhỏ, kết nối kém nhưng lại có quy mô quá nhỏ để phát triển độc lập. Thiết kế Thủ Thiêm của WBE cũng thiếu hẳn những đại lộ duyên dáng và có tính biểu tượng cao như di sản đô thị mà người Pháp đã để lại bên kia sông Sài Gòn.

Tập trung vào chiến lược phát triển, đồ án của WBE do đó thiếu vắng những đề xuất về kiến trúc công trình và không gian công cộng cũng như sự tương tác giữa hai thành phần này như những gì mà đồ án năm 1965 của DA đã đóng góp. Tuy nhiên, thông qua bản vẽ minh họa mặt bằng, có thể thấy rằng các nhà quy hoạch Hoa Kỳ vừa thực tế và cũng rất nhạy cảm với bối cảnh địa phương bằng việc tiếp tục tạo ra một thành phố của những công trình và không gian công cộng nhỏ, thân thiện với con người, phân tán khắp nơi, luôn có sự gắn kết một cách tự nhiên, bất quy tắc với sông nước, như những gì mà họ quan sát được tại thành phố Sài Gòn và các đô thị miền Nam khi ấy. 

Quy hoạch Thủ Thiêm năm 1972 và sau đó là Kế hoạch phát triển vùng Sài Gòn năm 1974 do Nha Kiến Thiết Thị Thôn ^[6] thực hiện, là những bước tiến dài về phương pháp quy hoạch trong lịch sử phát triển đô thị ở Việt Nam. Bước tiến này, tiếc thay, không được kế thừa sau năm 1975. Nền kinh tế chỉ huy và tư duy quy hoạch Xô Viết vốn thiên về tính hoành tráng của công trình và không gian công cộng, về vai trò thượng tôn của kỹ thuật trước môi trường, về tính tổ chức thay vì sự phát triển "hữu cơ" của đô thị đã làm các quy hoạch đương đại ở miền Nam vừa "khô" hơn, vừa thiếu tính hiệu quả và thực tế. Tuy nhiên, cũng như những quy hoạch trước 1975 vốn chẳng thể thành hiện thực do chiến tranh, các quy hoạch sau 1975 cũng không có vai trò thực sự quan trọng trong định hình đô thị bởi sự xa rời thực tế phát triển và năng lực tài chính của Chính phủ. 

Công ty WBE đứng đầu bởi kiến trúc sư William Wilson Wurster, hiệu trường trường Kiến trúc thuộc Đại học California tại Berkely từ 1950 - 1963. Wurster là người cổ vũ cho tư duy đa ngàng trong thiết kế, coi trọng yếu tố bản địa trong thiết kế và chống lại trào lưu quốc tế do Le Courbusier khởi sướng. Chính ông là người lập ra Trường Thiết kế Môi trường tại Berkely trong đó kiến trúc, thiết kế cảnh quan và quy hoạch (vốn thiên về chính sách phát triển) được đào tạo dưới một mái trường.

Đồ án Thủ Thiêm (điều chỉnh) 2012: Thiếu bản sắc, xa thực tế 

Chiến tranh đi qua nhưng số phận của bán đảo Thủ Thiêm chưa hết long đong.

Chìa khoá cho việc phát triển Thủ Thiêm nằm ở sự kết nối giữa hai bờ sông Sài Gòn. Vượt qua khoảng cách 300 m giữa hai bờ một dòng sông hiền hoà tưởng chừng là một việc đơn giản nhưng lại khó khăn biết bao nhiêu bởi tư duy ấu trĩ của thời chiến. 

Từ những năm 1994, chuyện vượt sông Sài Gòn bắt đầu được hâm nóng lại với ý tưởng về một cây cầu. Thế nhưng Tân Cảng và xưởng Ba Son, dưới sự quản lý của quân đội, đã không đồng ý di dời dù nằm ở những vị trí sâu trong nội địa, không thuận lợi để phát triển lâu dài. Điều này khiến cho việc xây cầu có tĩnh không thấp nối Sài Gòn với Thủ Thiêm không thành. Cầu tĩnh không thấp có ý nghĩa sống còn với sự phát triển của bán đảo bởi chỉ có như vậy thì giá trị đất đai của bờ Tây sông Sài Gòn mới lan tỏa được sang bờ Đông. Điều này quan trọng tới mức mà nhà quy hoạch James Bogle trong một báo cáo cho Bộ Công Chánh năm 1972 đã đề xuất đào một kênh cắt ngang Thủ Thiêm để mở đường cho tàu ra vào Tân Cảng mà không ảnh hưởng tới việc xây cầu nối hai bờ Sài Gòn trong trường hợp cảng này không thể di dời.

Đề xuất đào kênh cho tàu ra vào Tân Cảng mà không ảnh hưởng tới việc xây cầu thấp nối Sài Gòn với Thủ Thiêm của James Bogle. Nguồn: James Bogle (1972)

Đến năm 1999, sau nhiều tranh luận, chính quyền thành phố quyết định xây hầm để nối Sài Gòn với Thủ Thiêm bởi xây cầu có tĩnh không lớn để đảm bảo hoạt động của Ba Son và Tân Cảng thì chi phí cũng không khác biệt với xây hầm mà lại tác động tới cảnh quan. Trớ trêu thay, không lâu sau ngày khởi công hầm Thủ Thiêm, cả Tân Cảng và nhà máy Ba Son được quyết định di dời ra ngoài thành phố.

Giải pháp hầm không chỉ tốn kém hơn xây cầu gấp bốn đến tám lần ^[7] mà nghiêm trọng hơn, còn khiến cho bán đảo Thủ Thiêm rơi vào cảnh “gần nhà, xa ngõ” so với ba trục đường trung tâm thành phố: Đồng Khởi, Lê Lợi và Nguyễn Huệ ^[8]. Giờ đây, để đi từ lõi trung tâm, lấy mốc là quảng trường phía trước UBND TP.HCM, sang Thủ Thiêm (tính tới ngã tư đầu tiên từ cửa hầm) khá nhiêu khê vì phải đi một quãng đường vòng vèo dài 3,3 km – hơn gấp đôi chiều dài 1,4 km nếu nối dài đại lộ Hàm Nghi qua Thủ Thiêm bằng cầu vượt sông như các đồ án lịch sử đã đề xuất. Nếu giá đất ở đầu hầm phía Thủ Thiêm được ước tính bằng giá đất của điểm gần nhất về giao thông bên kia sông Sài Gòn thì có thể nói giải pháp hầm đã làm giảm một nửa giá trị đất đai so với việc xây cầu ^[9].

Nếu việc xây hầm đã "đẩy" Thủ Thiêm ra xa trung tâm Sài Gòn hơn, thì đồ án Thủ Thiêm thứ ba lại thiếu tính thực tế cần thiết để "hàn gắn" mối quan hệ lỏng lẻo giữa hai trung tâm đô thị này.

Năm 2003, Sasaki Associates (Hoa Kỳ) thắng giải thưởng cuộc thi thiết kế Trung tâm đô thị mới Thủ Thiêm và sau đó tiếp tục điều chỉnh đồ án quy hoạch cho tới năm 2012. Tầm nhìn cho bán đảo Thủ Thiêm khi này là một "trái tim mới" trong thế kỷ 21 cho TP.HCM, với sự kết hợp hài hòa giữa hệ thống kênh rạch, công viên thiên nhiên, không gian công cộng, những thiết kế kiến trúc đương đại nhưng vẫn bảo tồn tỷ lệ đô thị thân thiện với con người vốn là đặc trưng của Sài Gòn.

Với kinh nghiệm của Sasaki Associates trong lĩnh vực cảnh quan và thiết kế đô thị, sự hài hòa giữa mặt nước, cây xanh và công trình kiến trúc ở những quy mô đa dạng khác nhau là điểm tích cực của đồ án Thủ Thiêm mới. Về mặt cấu trúc, có ba không gian mở chính trên bán đảo: Dải công viên ven bờ sông Sài Gòn; dải công viên ven mặt nước tạo thành một hành lang xanh trong lòng bán đảo; vùng châu thổ thấp phía Nam Thủ Thiêm được bảo tồn để giành thêm không gian cho nước và thiên nhiên giữa lòng đô thị Sài Gòn. Kết nối giữa ba không gian xanh này là những dòng kênh, những đại lộ và quảng trường mở tầm nhìn từ lõi Thủ Thiêm ra tới sông Sài Gòn và thành phố cũ phía bên kia dòng nước. Quan trọng hơn, hệ thống không gian mở này được hy vọng sẽ giữ lại phần nào chức năng sinh thái và thủy văn của bán đảo Thủ Thiêm hôm nay trong lòng đô thị Thủ Thiêm tương lai và kiến tạo cho Sài Gòn một trung tâm đô thị độc đáo.

Mặt bằng minh họa cho đồ án quy hoạch Thủ Thiêm năm 2012.

 Nguồn: Sasaki Associates (2012)

Thế nhưng đồ án Thủ Thiêm năm 2012 với sự độc đáo về cảnh quan ấy lại có một tương lai không rõ ràng bởi thiếu đi sự nhạy cảm với thị trường bất động sản và logic về hệ thống giao thông để thu hút đầu tư.

Trước hết, sai lầm lớn nhất của đồ án 2012 là cách phân bổ mật độ xây dựng công trình. Những ô phố xung quanh cửa hầm Thủ Thiêm phía bên bán đảo lại chỉ được bố trí tầng cao tối đa 30 tầng trong khi đây là vị trí thuận lợi nhất để phát triển bởi có kết nối giao thông tốt nhất và đối diện với trục Nguyễn Huệ và Hàm Nghi. Việc một nhà đầu tư đã tác động để thay đổi sử dụng đất của lô phố ngay cửa ngõ đường dẫn xuống hầm Thủ Thiêm từ một tháp quan sát (công trình đơn thuần có tính biểu tượng) sang một tòa cao ốc 86 tầng phản ánh tính nhanh nhạy của các nhà đầu tư khi nhìn ra tính chiến lược của địa điểm này, cũng như sự non nớt về thị trường của đồ án ban đầu. Cùng lúc đó, đồ án lại đề xuất bố trí những công trình cao tầng nhất dọc theo hai bên đại lộ hình cung – một trong hai tuyến huyết mạch của Thủ Thiêm – vốn không thể kết nối trực tiếp với đại lộ Đông Tây và do đó có kết nối kém hơn với trung tâm hiện hữu cũng như toàn vùng.

Thêm nữa, việc bố trí tàu điện ngầm đi qua những khu vực có mật độ thấp nhất tại Thủ Thiêm, dọc theo đại lộ Đông Tây, và dùng xe buýt để phục vụ dải đô thị mật độ cao ven sông Sài Gòn là một ví dụ nữa về tính phi lý của đồ án.

Việc tạo dựng một quảng trường lớn hướng về phía công trường Mê Linh, vốn không phải là một không gian công cộng quan trọng của thành phố, trong khi không đả động gì tới vị trí đối diện đại lộ Nguyễn Huệ và Hàm Nghi, phản ánh sự gượng gạo và xa rời thực tế của đồ án.

Cuối cùng, đồ án của SA thiếu hẳn những quan sát sâu sắc về đô thị Sài Gòn nói riêng, đô thị Việt Nam nói chung và do đó thiếu đi sự độc đáo về văn hóa và tính bản địa trong thiết kế như hai đồ án trước 1975 đã làm được. Quy hoạch Thủ Thiêm, nếu không biết đến tên gọi, có thể đã được thực hiện cho bất cứ thành phố nào trên khắp thế giới.

Phối cảnh quy hoạch Thủ Thiêm điều chỉnh năm 2012 nhìn từ phía trung tâm Sài Gòn hiện nay. Việc đại lộ vòng cung và đại lộ Đông Tây không thể kết nối với nhau do chênh lệch cao độ tại cửa hầm Thủ Thiêm đã làm tính kết nối của hệ thống giao thông trên bán đảo kém đi rất nhiều. Nguồn: Sasaki Associates (2012)

Sự chậm trễ của giấc mơ Thủ Thiêm không chỉ là kết quả của một quy hoạch xa vời thực tế. Về mặt tổ chức thực hiện, dường như Thủ Thiêm chỉ được nhìn nhận như một trong nhiều dự án phát triển đô thị của TP.HCM. Vai trò mà Thủ Thiêm xứng đáng có được là một trung tâm tài chính quốc gia để cạnh tranh trong vùng nếu chưa phải là trên thế giới - một vai trò mà chính phủ Trung Quốc, với tham vọng và sự nghiêm túc mà chúng ta còn thiếu, đã trao cho Phố Đông Thượng Hải.

Phát triển Phố Đông là mục tiêu có tầm quan trọng cấp quốc gia. Trực tiếp chủ tịch Giang Trạch Dân tham gia vào bàn kế sách phát triển với các chuyên gia được mời từ khắp thế giới. Người đứng đầu Đặc khu Phố Đông có vị trí tương đương phó tỉnh trưởng và chịu trách nhiệm trực tiếp với Chính phủ Trung ương.

Để Phố Đông phát triển và trở thành một trung tâm tài chính mới của thế giới, Phố Đông được áp dụng mô hình đặc khu tài chính và khu mậu dịch tự do thí điểm, được đảm bảo bởi Chính phủ Trung ương rằng đây sẽ là nơi duy nhất có đặc quyền này trên toàn đất nước. Trái ngược với Phố Đông, chức năng trung tâm tài chính của Thủ Thiêm giờ đây đang được "phân bổ" cho rất nhiều các khu kinh tế tại Việt Nam. 

Thủ Thiêm cần những quyết sách ở tầm quốc gia và một tư duy quy hoạch hoàn toàn mới: thực tế, nhạy bén với thị trường và nhạy cảm với bối cảnh địa phương.

 Ảnh: Flickr - Max Ho

Về quy hoạch, Phố Đông cũng có nhiều bài học cho Thủ Thiêm. Cũng được kết nối với trung tâm cũ của Thượng Hải bằng hầm ngầm dưới lòng sông, quy hoạch Phố Đông cho phép các công trình thương mại có hệ số sử dụng cao nhất tập trung gần vị trí cửa hầm phía Đông để phản ánh giá trị thị trường thực sự của vị trí chiến lược này. Khu vực từ bờ sông tới cửa hầm, nơi có tiếp cận giao thông yếu, được giành chủ yếu cho công viên, khu mua sắm và một số công trình công cộng như tháp Phương Đông Minh Châu - vốn được xây bởi chính quyền ngay trong giai đoạn đầu để thay đổi hình ảnh bờ Đông sông Hoàng Phố và kích thích phát triển. Để dịch chuyển tâm phát triển từ bờ Tây sang bờ Đông, một việc quan trọng mà chính quyền thành phố Thượng Hải cũng đã làm là chuyển đổi công năng khu vực ven sông từ hoạt động cảng và sản xuất thành không gian công cộng, để dòng sông thực sự là điểm đến của người dân địa phương và khách du lịch. Một dự án tương tự cũng cần được thực hiện cho TP.HCM tại bến Bạch Đằng để khiến sông Sài Gòn và Thủ Thiêm trở thành điểm đến và "gần" hơn trong lòng người dân thành phố.

50 năm, giấc mơ Thủ Thiêm vẫn chưa thành. Với việc xây dựng phố đi bộ, hệ thống tàu điện ngầm và chuyển đổi những khu đất cảng, công xưởng phía bờ Tây sông Sài Gòn thành những khu thương mại và nhà ở quy mô lớn, ai còn muốn sang bờ Đông? Tương lai của Thủ Thiêm lại càng mịt mờ.

Để tránh cho Thủ Thiêm trở thành đồ án quy hoạch treo lớn nhất cả nước và gánh nặng tài chính cho thành phố, Thủ Thiêm cần được tư duy lại và đặt trong tổng thể phát triển của thành phố. Quy hoạch cho bán đảo cần có tầm nhìn chiến lược của Phố Đông và được nghiên cứu một cách tổng thể với những toan tính về chính sách và tài chính như đồ án Thủ Thiêm năm 1972. Và để Thủ Thiêm thực sự là một dự án phát triển đô thị mà thế hệ tương lai có thể tự hào thừa kế, quy hoạch Thủ Thiêm vẫn cần những nét độc đáo, sự nhạy cảm với văn hóa bản địa và hệ sinh thái ngập nước như đồ án năm 1965 và năm 2012 đã làm được.

Cơ hội của Sài Gòn vẫn đang được dự trữ ở Thủ Thiêm. Để vùng đất này giúp thành phố và đất nước "hóa rồng", Thủ Thiêm cần những quyết sách ở tầm quốc gia và một tư duy quy hoạch hoàn toàn mới: thực tế, nhạy bén với thị trường và nhạy cảm với bối cảnh địa phương. Những bài học quy hoạch Thủ Thiêm 50 năm qua đã đủ đầy để chúng ta không làm lỡ vận hội phát triển của bán đảo này thêm một lần nữa.

Quy hoạch sư Nguyễn Đỗ Dũng 

Chú thích: 

[1] Nếu các đợt ném bom phá hoại ở miền Bắc khiến dân thành thị sơ tán về nông thôn thì chiến tranh du kích ở miền Nam lại khiến dân nông thôn đổ lên thành phố, tạo thành những khu ổ chuột. 

[2] Công nghiệp nhẹ.

[3] Có khả năng tự vận hành, tự cung – tự cấp.

[4] Nghiên cứu.

[5] đường Trần Não và Lương Định Của hiện nay.

[6] Giám đốc của Nha sau khi tu nghiệp ở Viện Công nghệ Massachusette, trường quy hoạch danh tiếng nhất Hoa Kỳ, đã ứng dụng những phương pháp tân thời nhất vào quy hoạch vùng Sài Gòn. 

[7] Chưa tính tới trượt giá, chi phí xây dựng hầm năm 2000 là 8.100 tỷ đồng trong khi chi phí xây dựng cầu Thủ Thiêm 1 chỉ là 1.100 tỷ đồng để cùng đáp ứng cho sáu làn xe vượt qua những quãng sông có cùng độ rộng.

[8] Ba trục trung tâm được xác định dựa trên giá đất do UBND TP.HCM ban hành năm 2014.

[9] Ước lượng bằng cách so sánh giá đất tại đại lộ Hàm Nghi với giá đất tại đường Nguyễn Công Trứ, điểm đầu cầu Calmette. 

                                                                                                  (Người Đô thị)