NGHĨA TRANG MẠC ĐỈNH CHI

               

                                                          Bài viết dựa trên bài của Tom Doling

Khi viết bài này có người hỏi tôi: " Bộ hết chuyện viết sao lại viết về cái nghĩa địa". Tôi trả lời: " Nghĩa trang Mạc Đỉnh Chi là một phần của Sài Gòn. Những ai đi qua nó trên các đường Hai Bà Trưng, Phan Thanh Giản, Hiền Vương và Mạc Đỉnh Chi đều có cái cảm giác có cái gì ớn lạnh, không biết bên trong ra sao, riêng tôi khi đi ngang đây đều gợi lại trong tôi những chuyện kể ma quái mà ba tôi và ông chú khi còn sống kể lại và tôi cũng có vào nơi đây hai ba lần trong đó có lần vào xem mộ phần của anh em Ngô Đình Diệm, Ngô Đình Nhu. Vì thế tôi phải viết về nó vì nó là một phần ký ức của những người Sài Gòn còn ở trong nước hay đã đi nước ngoài."

Nghĩa trang Mạc Đỉnh Chi xưa còn có tên là nghĩa trang của người Châu Âu (Cimetière Européen) hay nghĩa trang Massiges hoặc Đất thánh Tây theo cách gọi của người Sài Gòn. Nghĩa trang này được xây dựng vào năm 1859 ở bên mặt đông đường National nay là Hai Bà Trưng với tổng diện tích là 7,5 ha. Lúc đầu là nơi chôn cất các binh lình bộ binh, thủy thủ và sĩ quan Pháp trong cuộc chiếm đóng Sài Gòn. Ngay từ đầu lúc thành lập nó được hải quân Pháp quản lý.

        

Vị trí của nghĩa trang người Châu Âu và nghĩa trang Anamite hay indigene

Cổng chính nghĩa trang vào thời Pháp thuộc

Cổng chính nghĩa trang vào năm 1968

      

 Những người chiếm đóng đầu tiên được chôn ở đây gồm có đại úy thủy quân lục chiến Nicolas Barbe (chém đầu tại chùa Khải Tường vào 07 tháng 12 năm 1860), Trung tá Jean-Ernest Marchaisse (bị giết tại Tây-Ninh vào ngày 14 Tháng Sáu năm 1866) và đại úy Savin de Larclauze (cũng thiệt mạng tại Tây Ninh trên 07 tháng 6 năm 1868); nhà thám hiểm sông Cửu Long Captain L Doudart de Lagrée (qua đời ngày 12 tháng ba năm 1868 trong khi dẫn đầu một cuộc khảo sát địa lý và thăm dò của sông Mekong sang Lào và Trung Quốc) và Trung úy Francis Garnier (chết ngày 21 Tháng 12 năm 1873 tại Hà Nội). Lúc đó (năm 1895) nghĩa trang chứa 239 ngôi mộ quân sự.

Bia tưởng niệm binh lính Pháp

       

Năm 1870 nghĩa trang được đổi tên là vườn của cha Ormoy tức là bác sĩ trưởng Lachuzeaux d’Ormoy (1863-1874) dùng ý tưởng đưa các bệnh nhân khó bảo nhất đến đây để chăm sóc các luông cỏ và vườn hoa.

Cuối thập niên 1860, dân thường bắt đầu được chân cất ở đây vì trong những năm đầu của thuộc địa bởi tỷ lệ tử vong cao do các bệnh nghiêm trọng đặc hữu như dịch tả, sốt rét, ký sinh trùng đường ruột và kiết lỵ. Một báo cáo năm 1889 ghi nhận rằng "Sự tồn tại trong thuộc địa của chúng ta về dịch bệnh khủng khiếp mà tất cả đã gây tổn thất cho sinh mạng chúng tôi hơn trên các chuyến đi  biển"

Điều thú vị, nghĩa trang của người Châu Âu có chứa một số lượng tương đối lớn các ngôi mộ với các tên người Đức, phản ánh ưu thế kinh doanh của thương gia Đức ở Sài Gòn, đặc biệt là trước năm 1870. Trong một góc của nghĩa trang này cũng có một nhóm các ngôi mộ thuộc về một nhóm thủy thủ người Nga bị thương, đã chạy trốn đến vịnh Cam Ranh vào năm 1894 sau thất trận trong trận Tsushima và sau đó đã chết trong bệnh viện quân sự ở Sài Gòn.

            

Vào khoảng năm 1870, một Nghĩa trang Việt Nam nhỏ (Cimetière Anamite hay Cimetière Indigène) được mở ngay tại phía bắc của nghĩa trang của người Châu Âu . Đường phân chia hai nghĩa trang này - là đường Hiền Vương sau này - được đặt tên ngắn gọn rue des Deux cimetières (đường hai nghĩa trang) trước khi nó trở thành rue Mayer vào cuối năm 1880.

Từ cuối thế kỷ 19, các tiêu chuẩn về vệ sinh được cải thiện và thuộc địa phát triển thịnh vượng, nghĩa trang của người Châu Âu đã trở thành nơi an nghỉ cuối cùng của sự lựa chọn cho các chính trị gia thuộc địa của Sài Gòn và các quản trị viên, trong số có kiến trúc sư Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892) và thị trưởng thành phố Sài Gòn Paul Blanchy (1837-1901).

Mộ của kiến trúc sư Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892)

        

Ngày 14 Tháng 12 năm 1912, sự thay đổi quy định này của nghĩa trang của người Châu Âu thành một nơi chôn cất cho tầng lớp thượng lưu thuộc địa được nhắc trong một báo cáo quan trọng của tờ Courrier Saigonnais.

Số lượng ngày càng tăng của những ngôi mộ hoành tráng thuộc các chức sắc cao trong khi các ngôi mộ của nhiều người lính và thủy thủ bị bỏ phế cỏ mọc um tùm. Đã có những lời chỉ trích việc "không cữ kiêng" khai quật các ngôi mộ của người nghèo trong thời hạn bảy hay tám năm và di dời ở một nơi khác, có lẽ là để nhường chỗ cho những người giàu có và nổi tiếng.

Đầu thế kỷ 20, nghĩa trang được chia cắt thành những con đường nhỏ có trồng cây và kiểng do các nhân viên của thào cầm viên Sài Gòn. Nghĩa trang lúc này được bao bọc bởi bốn bức tường vôi cao 2m5 với cổng chính ở phía nam đường Legrand de la Liraye. Cổng chính này nằm đối diện trực tiếp cuối phía bắc của đường Bangkok, và sau năm 1920, khi đường Bangkok được đổi tên thành đường Massiges, nghĩa trang được biết đến với cái tên mới là nghĩa trang đường Massiges.

Năm 1880 nghĩa trang được chuyển cho văn phòng bảo tồn nghĩa trang thuộc một phần của văn phòng sở vệ sinh Sài Gòn có trụ sở số 67 đường Massiges (hiện nay là đường Mạc Đĩnh Chi)

Nhiều nhân vật nổi tiếng của thời kỳ thuộc địa sau đó đã được chôn cất ở đây, bao gồm cả sĩ quan hải quân Pháp Alain Penfentenyo de Kervéréguin (mất 12 tháng 2 năm 1946), nhà truyền giáo Grace Cadman (qua đời ngày 24 tháng 4 năm 1946) và nhà báo và chính trị gia Henri Chavigny de Lachevrotière (qua đời ngày 12 tháng 1 1951). Tuy nhiên, trong tất cả các phần mộ, ngôi mộ ấn tượng nhất của thời gian này là lăng mộ lớn của Nguyễn Văn Thinh (qua đời ngày 10 tháng 11 năm 1946), Chủ tịch đầu tiên của thời tự trị Cộng hòa Nam Kỳ (République de Cochinchine Autonome, 01 tháng 6 1946- 8 Tháng 10 năm 1947).

Vào tháng Ba năm 1955, đường Massiges được đổi tên thành đường Mạc Đĩnh Chi từ đó nghĩa trang này được mang tên nghĩa trang Mạc Đỉnh Chi.

           

Trong hai thập kỷ tiếp theo, thế hệ của các chính trị gia cao cấp, các nhà lãnh đạo quân sự và các thành viên nổi bật khác của xã hội miền Nam Việt Nam đã chôn tại đây cùng với một số lượng nhỏ của người nước ngoài như làm việc cho bài Time và Newsweek như phóng viên François Sully (qua đời vào tháng Hai 1971).

Tuy nhiên, có lẽ người nổi tiếng nhất của thời kỳ này là Tổng thống Nam Việt Nam Ngô Đình Diệm và em trai của ông là giám đốc cố vấn chính trị Ngô Đình Nhu, người đã bị ám sát vào ngày 02 tháng mười một năm 1963. (nguồn Historic Vietnam.com do Tim Doling viết)

Người ta lén chôn xác hai ông Ngô Đình Diệm và Ngô Đình Nhu

Ngoài ra nơi đây còn có mộ của thống tướng VNCH Lê Văn Tỵ, mộ của chuẩn tướng Lưu Kim Cương chết trong trận Mậu Thân, mộ của hai học sinh một theo đạo Phật, một theo đạo Thiên chúa chết trong vụ xung đột giáo phái năm 1964.

Mộ của thống tướng VNCH Lê Văn Tỵ

    

Năm 1971, theo Arthur J Dommen (Tác giả cuốn Kinh nghiệm Đông Dương của Pháp và Mỹ: Chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa cộng sản tại Campuchia, Lào và Việt Nam, 2001) vào thời tổng thống Nguyễn Văn Thiệu một phần bức tường phía tây bị sụp mà theo lời của một nhà tiên tri Cao Đài nói là ông Thiệu phải chịu trách nhiệm về cái chết của ông Diệm và phải làm gì đó để giải thoát cho linh hồn ông Diệm. 

Tuy nhiên, câu chuyện ma về nghĩa trang chỉ thực sự bắt đầu lan truyền rộng rãi sau năm 1983, khi chính quyền thành phố quyết định ngừng hoạt động nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi và chuyển đổi nó thành công viên Lê Văn Tám.

Hàng rào nghĩa trang bên đường Hai Bà Trưng

Hàng rào bên đường Phan Thanh Giản

Binh lính VNCH đang truy lùng VC trong tết Mậu Thân

              

Sự giải tỏa nghĩa trang Mạc Đỉnh Chi nằm trong một dự án lớn bao gồm việc giải tỏa nghĩa trang quân đội Pháp tại ngã tư Bảy Hiền và Lăng Pigneau de Béhaine gần sân bay Tân Sơn Nhất, cũng như các nghĩa trang cũ của Pháp ở Vũng Tàu. Những người có thân nhân chôn trong các nghĩa trang được hướng dẫn để sắp xếp cho việc cải táng trong vòng hai tháng. Còn lại nếu không có người nhận thì được hỏa táng và di dời nơi khác. Còn lại hài cốt của những người lính Pháp được đưa về Pháp chôn cất ở Fréjus, nơi một đài tưởng niệm được dựng nêu ra tôn vinh họ. Trong thời gian khai quật để di dời các ngôi mộ tại đây người ta đã phát hiện tấm bia mộ của tướng Barbe là tấm bia mộ của Phạm Đăng Hưng được khắc phía sau.

Công viên Lê Văn Tám thay thế cho Nghĩa trang Mạc Đình đã trở thành một nơi phổ biến cho hoạt động giải trí, vẫn còn nhiều người dân địa phương mê tín dị đoan người không muốn đến đó vì lịch sử trước đó.

Video clip cảnh quân Mỹ lùng sục nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi tết Mậu Thân 1968. Qua đoạn video này chúng ta hình dung được quang cảnh bên trong nghĩa trang.